Шаръий ҳукмларнинг 10та далили


Аллоҳ таоло одамларни беҳуда яратгани йўқ, уларни бепарво ўз ҳолига ташлаб қўйгани ҳам йўқ. Балки Ўзи яратган оламда Ўзи яратган одамга икки дунё саодат йўлини кўрсатиб беришни ҳам Ўзи зиммасига олди. Бунинг учун «дийн» деб аталмиш кўрсатмалари тўпламини бандаларига тақдим этди. Унда уларга қиладиган амалларининг ҳукмларини баён қилиб берди. Ўша амалларнинг

фарз, вожиб, ҳалол, ҳаром, тўғри, нотўғри ва шунга ўхшаш бўлишини ирода қилди. Мазкур шаръий ҳукмларнинг далилларини ҳам жорий қилди. Ушбу фаслда ўша шаръий далиллар ҳақида сўз юритамиз.
«Далил» сўзи луғатда ҳар қандай ҳиссий ёки маънавий, яхши ёки ёмон нарсани кўрсатувчи ва унинг йўлига бошловчи маъноларини англатади.
Усулул фиқҳ илми олимлари: «Унга тўғри назар солиш ила талаб қилинаётган хабарга етиштирадиган нарса далилдир», дейдилар.
Усулийларнинг истилоҳида эса: Шаръий далил шаръий амалий ҳукмни чиқариш учун дастак қилинадиган нарсадир. У илмул яқийн билан қатъий далолат қилса ҳам ёки зоннинг ғолиблиги билан зонний (қатъиймас) далолат қилса ҳам – барибир.
Ушбу эътибордан шаръий далиллар икки турли бўлади: Далолати қатъий ва далолати зонний (қатъиймас) далиллар.
«Зонн» лафзи бу ерда гумон маъносида эмас, балки қатъийнинг муқобилидаги, яъни, қатъий эмас маъносидадир.
Далиллар умумий эътибор қилинганда икки хил бўлади:
1. Уламолар жумҳури иттифоқ қилган далиллар: Китоб, Суннат, Ижмоъ ва Қиёс.
2. Уламолар жумҳури иттифоқ қилмаган далиллар:  Истиҳсон, Масолиҳул мурсала, Истисҳоб, Урф, Мазҳабус Саҳобий, Шаръу ман қоблана. (Ҳанафий мазҳабидан бошқаларда Саддуз-зароиъ ҳам бор.)
Уламолар жумҳури иттифоқ қилган далилларга эргашмоқлик вожибдур. Лекин уларнинг ҳар бирининг даражалари бор. Мазкур даражалар қуйидагича: аввал Китоб (Усулийлар истилоҳида «Китоб» лафзи ишлатилса, Қуръони Карим тушунилади), кейин Суннат, сўнг Ижмоъ ва охири Қиёс.
Бу далилларга эргашмоқ вожиблигига қуйидаги ояти карима далилдир:
Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Эй, иймон келтирганлар! Аллоҳга итоат қилинг, Расулга ва ўзингиздан бўлган ишбошиларга итоат қилинг. Бирор нарса ҳақида тортишиб қолсангиз, агар Аллоҳ ва охират кунига иймон келтирган бўлсангиз, уни Аллоҳга ва Расулга қайтаринг. Ана шундай қилиш хайрли ва оқибати яхшидир» («Нисо» сураси, 59-оят).
Мўмин-мусулмонларнинг мужтаҳид уламолари шариат ҳукмларини чиқариб олиш ишларида аввало Аллоҳ таолога итоат этишлари керак, сўнгра Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга, ундан кейин мусулмонларнинг ўзларидан бўлган ишбошиларга итоат қилишлари лозим. Агар бирор нарсада ихтилоф туғилиб, тортишув чиқса, Аллоҳ таолонинг ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳукмларига қайтариш лозим. Мезон шу. Ўлчов шу.
Агар бу қоидага риоя этилмаса, ҳамманинг ўзича ҳал қилишига қўйиб берилса, тартиб-интизом қолмайди, аксинча, одамларнинг ақлий қобилиятлари турлича бўлгани сабабли ихтилофлар чиқади.
Мужтаҳид уламолар бир ишда шариати исломиянинг ҳукми нима эканини билиш учун унинг ҳукмни, аввало, Қуръони Каримдан излайдилар. Агар у ишнинг ҳукми Қуръонда мавжуд бўлса, унга амал қиладилар. Чунки, юқорида келтирилган оятнинг оятнинг аввалида:
«Эй, иймон келтирганлар! Аллоҳга итоат қилинг», дейилгандир. Аллоҳга итоат қилиш Унинг охирги илоҳий китоби Қуръони Каримга амал қилиш билан бўлади.
Фараз қилайлик, мазкур ишнинг ҳукми Қуръони Каримда зикр қилинмаган бўлса, унда Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг суннатларига мурожаат этилади. Изланган ҳукм у ердан топилса, унга амал қилинади. Чунки, ояти каримада иккинчи манбаъ сифатида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга итоат қилишга амр этилгандир.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳаётлик вақтларида бевосита у зотнинг ўзларига итоат қилинган, ҳозир эса суннатларига амал қилиш у кишининг ўзларига итоат қилиш билан баробар ҳисобланади.
«...Расулга...» итоат қилинг. Аллоҳ таоло Қуръони Каримда асосий ҳукмларни баён этган ва умумий ҳукм чиқариш қоидаларига ўшаларни асос қилган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларида эса, Қуръондаги умумий ҳукмлар батафсил баён қилинган ҳамда баъзи зикр этилмаганлари айтилган.
Замон, шароит ўзгариши билан ўзгариб турадиган маълум бир ҳукмлар эса, мусулмон жамоаси ижтиҳод қилиб ечишлари учун қолдирилган. Бунинг ҳикматлари кўп. Аввало, бу ҳолат мусулмонларни доимо изланувчан, ҳаракатчан бўлишга ундайди. Иккинчидан, шариати исломиянинг ҳар замон, ҳар маконга салоҳияти борлигини таъминлайди.
Агар Қуръонда ҳам, Суннатда ҳам зикри келмаган масала кўндаланг бўлиб қолса, бу масаланинг ечилиши мусулмонларнинг ишбошиларига ҳавола қилинади. Ижтиҳод мақомига етган ишбоши уламолар мазкур масалани Қуръон ва Суннат қоидалари асосида ҳал этадилар. Мусулмон умматининг эътироф этган муждаҳидлари бирликда ҳал этган ечим(қарор) фиқҳда «ижмоъ» деб номланади. Бунга амал қилиш ҳар бир мусулмон учун вожибдир. Чунки, ушбу оятда:
«...Расулга ва ўзингиздан бўлган ишбошиларга итоат қилинг», деган амр бор. Аллоҳ таолонинг амрига бўйсуниш эса, вожибдир. Аммо ишбошиларга бўйсунишда бир неча шартлар бор. Аввало, оятда «ўзингиздан бўлган» дейиляпти. Фиқҳ илми уламоларимиз бу оятдаги «ишбоши»ларни шундай тушунтирганлар: фиқҳда ижтиҳод даражасига етган уламоларнинг жамланиб, бирор масала бўйича иттифоқ бўлиб қарор қилишлари ишбошиликдир.
Ояти каримадаги: «Бирор нарса ҳақида тортишиб қолсангиз, агар Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган бўлсангиз, уни Аллоҳга ва Расулга қайтаринг», деган жумла шариатда ҳукм чиқариш учун Қуръон, Суннат ва Ижмоъдан кейинги тўртинчи масдарга – Қиёсга асос бўлган.
Айтайлик, мусулмонлар ҳаётида янги масала пайдо бўлди. Айнан шу муаммо Қуръонда ҳам, Суннатда ҳам зикр қилинмаган, аммо шунга ўхшаш бошқа бир масала бор. Уламолар ана ўша ўхшаш масала билан янги пайдо бўлган масалани таққослаб ҳукм чиқарадилар. Бунинг номи «Қиёс» бўлади.
Оятда мусулмонлар ўртасида тортишувга сабаб бўлган нарсани Аллоҳга (яъни, Қуръонга) ва Расулга (яъни, у кишининг суннатларига) қайтаришни «агар Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган бўлсангиз», жумласи билан бирга қайд қилинмоқда.
Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, Аллоҳга ва Унинг Расулига итоат қилишга бўлган буйруқ Китоб ва Суннатга эргашмоқликдир. Илмий ва шаръий ўринларда мусулмонлардан чиққан ишбошига итоат қилишга бўлган буйруқ мужтаҳидлар иттифоқ қилган ҳукмларга эргашмоқликка бўлган буйруқдир. Тортишилган нарсаларни Аллоҳга ва Унинг Расулига қайтаришга бўлган буйруқ шаръий матнлар ва ижмоъда собит бўлмаган масалаларда қиёсга эргашмоқликка бўлган буйруқларни тақозо этади.
Бу тартибга суннатдан далил қуйидаги ҳадиси шарифдир:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Муозни Яманга юбораётиб унга:
«Қандай қилиб ҳукм чиқарасан?» – дедилар.
«Аллоҳнинг Китобидаги нарса ила», – деди.
« Агар Аллоҳнинг Китобида бўлмасачи?» – дедилар.
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари ила», – деди.
«Агар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларида бўлмаса-чи?» – дедилар.
«Фикрим ила ижтиҳод қиламан», – деди.
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг элчисини тавфиққа бошлаган Аллоҳга ҳамдлар бўлсин», – дедилар. Термизий ва Абу Довуд ривоят қилишган.
Бағавий Маймун ибн Меҳрондан ривоят қилади:
«Абу Бакрга бирон тортишувли иш келса, у аввал Аллоҳнинг Китобига қарар эди, агар ундан улар орасида ҳукм қилишга бирон нарса топса, шу билан ҳукм қилар эди. Агар Китобда бўлмаса, Расулуллоҳдан бирон нарсани бу борада суннат деб билса, шу билан ҳукм қилар эди. Агар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларидан топишга қийналса, одамларнинг бошлиқлари ва яхшиларини йиғиб, улар билан маслаҳат қиларди ва фикрлари бир жойга келганида, шу билан ҳукм қиларди. Умар ҳам шундай қиларди».
Уларнинг бу ишига қолган саҳобалар ҳам иқрор бўлганлар ва бу ижмоъга айланган.
Нақлий ва ақлий далиллар
Далиллар яна бошқа бир жиҳатдан икки турга: нақлий ва ақлий далилларга тақсимланади.
Нақлий далиллар: Китоб, Суннат, Ижмоъ, Урф, Шаръу ман қоблана ва Мазҳабус-саҳобийлардир.
Нақл қилиш йўли билан собит бўлган далиллар «нақлий далиллар» деб аталади. Уларнинг пайдо бўлишида ва шаклланишида мужтаҳиднинг дахли йўқ. Мисол учун Китоб ва Суннатни оладиган бўлсак, уларнинг вужудга келишига мужтаҳиднинг ҳеч қандай дахли йўқ. Шунингдек, Ижмоъ ҳам муждаҳид уни далил сифатида келтиришидан олдин собит бўлган бўлади. Урф, Шаръу ман қоблана ва Мазҳабус-саҳобийлар бошқалардан нақл қилинган бўлиб, уларнинг вужудга келишига мужтаҳид олимнинг дахли йўқдир.
Ақлий далиллар: Қиёс, Масолиҳул мурсала, Истиҳсон, Истисҳоблардир.
Бу турдаги далилларнинг шаклланиши ва вужудга келишида мужтаҳиднинг бевосита ўрни бор. Чунки, у бу борада ақлини ишга солиб, билими ва ақли даражасида ижтиҳод қилади.
Бу икки турдаги далиллардан ҳар бирининг иккинчисига ҳожати тушиб туради. Масалан, нақлий далилга суянилмаган ижтиҳодни ҳеч ким қабул қилмайди. Чунки, ақлнинг ўзи билан шаръий ҳукм чиқариб бўлмайди. Шунингдек, шаръий далилдан ҳукм чиқариш назарга, тааммулга ва чуқур ўрганишга муҳтож. Яъни, ақлсиз нақлий далилларни тушуниб бўлмайди ва улардан бирон ҳукм чиқариб ҳам бўлмайди.
Мустақил ва мустақил бўлмаган далиллар
Бу далиллардан шаръий ҳукм чиқаришда мустақил асос бўладиганлари бўлиб, у ҳукмни исбот қилишда ўзидан бошқага муҳтож эмас. Улар: Қуръон, Суннат, Ижмоъ ва Ижмоъга алоқадор нарсалар – Истиҳсон, Урф, Мазҳабус-саҳобийлардир.
Мазкур далиллардан мустақил асос бўла олмайдигани ҳам бўлиб, у Қиёсдир. Чунки, Қиёс ҳукмни исбот қилишда Китобда ёки Суннатда ёки Ижмоъда келган асл ҳукмга ва қиёс қилинадиган асл ҳукмнинг иллатини билишга муҳтождир.
Ҳукм чиқаришда мустақил бўлмаган яна бир далил Ижмоъдир. Ундаги эҳтиёж у бўлаётганида ва боғланаётганидадир, уни далил қилиб келтиришликда эмас. Чунки, Ижмоъга иттифоқ қилувчилар уни бино қилиш учун Китобга, Суннатга ёки Қиёсга мурожаат қилишга муҳтож бўладилар.

Биринчи далил. Қуръони Карим

«Қуръон» сўзи луғатда «қироат» маъносидаги масдардир.
Усулул фиқҳ уламолари унинг Мусҳаф, Танзил, Фурқон ва Зикр каби турли номлари бўлишига қарамасдан «Китоб» исмини ишлатишга одатланганлар ва бошқалардан ўзгача таърифлайдилар:
«Қуръон – Аллоҳнинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга араб тилида, энг қисқа сураси ҳам ожиз қолдирувчи этиб нозил қилган каломидир. Мусҳафларда ёзилгандир, тавотур ила нақл қилингандир, тиловати ибодатдир, «Фотиҳа» сураси билан бошланиб, «Наас» сураси билан тугагандир».
Усулул фиқҳ илми мутахассисларининг ушбу таърифидан Қуръони Каримнинг бир қанча хусусиятлари аён бўлади.
1. Қуръон назми ва маъноси ила инсоннинг тоқатидан ташқари юқори даражага кўтарилган балоғат ила ожиз қолдиришлик даражасидаги Аллоҳнинг каломидир. Шундай экан, У далолат қилган ҳукмларни бажаришлик вожибдир. Чунки, у итоати вожиб бўлган Зотдан содир бўлгандир.
«Қуръон Аллоҳнинг каломи» дейишлик билан Аллоҳнинг каломидан бошқа нарсалар, агар қудсий ёки оддий ҳадис бўлса ҳам, Қуръон дейилмаслиги аён бўлади. Чунки, ҳадисларнинг маънолари Аллоҳдан бўлиши билан, унинг жумлаларининг тузилиши ва лафзлари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдандир. Агар ҳадис Аллоҳга изофа қилинса, яъни, унда сўз Аллоҳ таолонинг номидан кетса, қудсий ҳадис ҳисобланади. Лекин ҳадис ҳужжатликда Қуръон мартабасида бўлмайди. Уни намозларда ўқиш дуруст эмас ва ибодати тиловат ҳисобланмайди.
2. Қуръоннинг ҳаммаси араб тилида бўлиб, унда ажамлар тилида бирон нарса ҳам йўқ. Бас, унинг тафсири ва бошқа ҳар қандай тилга қилинган таржимаси, агарда унинг тафсирида оятларининг далолатига ҳар қанча эътибор қилинса ёки таржимасида маъноларига ҳар қанча эътибор қилинса ҳам, Қуръон бўлмайди. Чунки, Қуръон назми ва маъноси араб тилида Аллоҳдан нозил қилинган хос нарсадир.
3. Қуръон Аллоҳнинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга туширган каломилигини таъкидлаш билан Аллоҳ таолонинг Муҳаммад алайҳиссаломдан бошқа Набийларига туширган каломи ҳам Қуръон бўлмаслиги аён бўлади. Мисол учун Довуд алайҳиссаломга туширган китоби «Забур», Мусо алайҳиссаломга туширган китоби «Таврот» ва Ийсо алайҳиссаломга туширган китоби «Инжил» дейилади.
4. Қуръон авлоддан авлодга тавотур ила нақл қилингандир. Яъни, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан бир жамоа инсонлар ёдлаб, кейингиларига етказиш воситаси билан авлоддан авлодга ўтиб келган.
«Тавотур ила нақл қилинган», деган иборадан, тавотир ила нақл қилинмаган калом Қуръони Карим бўла олмаслиги келиб чиқади. Тавотир ила нақл қилинган, дегани эса, каломнинг ёлғончига чиқариб бўлмайдиган даражада кўп сондаги кишилар томонидан нақл қилинишига айтилади. Уларнинг ҳаммалари ишончли одамлар бўлиб, бирор оғиз ёлғонга яқинлашмаган, кўпликлари жиҳатидан ёлғонга келишиб олиш имконлари ҳам йўқ бўлади.
Қуръони Каримнинг биринчи калимасидан бошлаб, охирги калимасигача айнан худди ана шу тарийқада нақл қилингандир. Қуръони Каримни Аллоҳ таолодан ваҳийнинг амийни – ишончли соҳиби бўлмиш Жаброил алайҳиссалом Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга нақл қилганлар.
Ушбу нақл қандоқ кечишини, яъни, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга Қуръони Карим оятлари Жаброил алайҳиссалом томонларидан қандоқ етказилишини кўпчилик саҳобалар ўз кўзлари ила кўриб, қулоқлари ила эшитиб турганлар.
Бунинг устига, ҳар сафар ваҳий нозил бўлгандан сўнг, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам, менга мирзаларни чақиринглар, деганлар ва ваҳийни ёзувчи саҳобалар келганларидан сўнг, Жаброил алайҳиссаломдан ояти карималарни қандоқ қабул қилиб олган бўлсалар, шундоқ қилиб ўқиб берганлар. Мирзалик қилувчи саҳобалар оятларнинг ҳар бир ҳарфини улкан эҳтимом ила ёзганлар, бошқа саҳобалар эса, ана шундоқ эҳтимом ила ёд олганлар.
Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръони Каримнинг ҳар бир ояти, ҳар бир калимаси ва ҳарфининг мисли кўрилмаган эътибор ила қабул қилиб олиниши, ёдланиши ва ёзилиши ҳамда амал қилинишига васфига сўз ожиз қоладиган даражада катта аҳамият берганлар.
Аллоҳ таоло эса, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга Қуръони Каримнинг ўзида Жаброил алайҳиссаломнинг қироатига диққат билан қулоқ осишни амр этган.
Ўз навбатида, Набий алайҳиссаломдан Қуръони Карим оятларини қабул қилиб олган саҳобаи киромлар ҳам шогирдларига юқорида зикр қилинган муомалани қилганлар. Шу тарзда ҳозиргача Қуръони Карим сонсиз-саноқсиз одамлар томонидан ишончли ҳолатда нақл қилиниб келинмоқда.
Тавотур ила нақл қилинган нарса илмни ифода қилади ва ривоятнинг тўғрилигини қатъийлаштиради. Гоҳида одамларнинг ёд олишларини қувватлаш учун Жаброил алайҳиссалом Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қалбларига олиб тушаётган вақтда битилган ишончли ёзувлар ҳам ривоятни қатъийлаштиришга хизмат қилади. Мана шу хусусиятидан келиб чиқиб айтамизки, тавотур даражасига етмаган шозз қироатлар ва қудсий ҳадислар кабилар Қуръон ҳисобланмайди.
«Шозз» сўзи луғатда «одатдан ташқари» маъносини англатади. Шозз қироат – бизгача тавотур даражасига етмаган оҳод хабарлар ила нақл қилинган қироатдир. Масалан, рўзанинг қазоси борасида Убай ибн Каъб розияллоҳу анҳудан қилинган ривоятда «Фа иддатун мин айямин ухарин мутатабиъат» дейилган қироатнинг «мутатабиъат» деган қисми шозз ҳисобланади. У фақат шу ривоятдагина келган. Бошқа барча ривоятларда тавотир тарзда «Фа иддатун мин айямин ухарин» шаклида келган.
Масалани яхшироқ англаб етиш учун мазкур оятнинг маъноси таржимасини ўрганайлик.
Аллоҳ таоло рўза тутишдан вақтинча узрлилар ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Сизлардан ким бемор ёки сафарда бўлса, бас, саноғини бошқа кунларда тутадир» («Бақара» сураси, 184-оят).
Яъни, бемор тузалгандан сўнг, мусофир сафардан қайтгандан сўнг, неча кун рўзасини тутмаган бўлса, ўшанча кун қазо рўза тутади.
Ушбу жумладаги «айямин ухарин» бирикмаси «бошқа кунлар» деб таржима қилинади. Ўша «бошқа кунлар»ни кетма-кет тутадими ёки оралатиб тутадими деган саволга «кетма-кет» деган жавоб ҳам берилган. «Мутатабиъат» сўзи «кетма-кет» деганидир. Убай ибн Каъб розияллоҳу анҳу ўзлари учун ёзиб олган битикда шу сўзни қўшиб қўйган бўлиши ёки баъзи вақтларда қироат қилсалар, секинроқ айтиб қўйган бўлишлари мумкин. Бундан хабардор бўлган баъзи кишилар уни ривоят қилган бўладилар. Албатта, бу нарса Қуръон даражасидаги нарса бўлмайди. Бу бир саҳобийнинг оятдаги баъзи изоҳ талаб сўзни тафсир қилгани бўлиши мумкин, холос.
Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан қилинган қасам каффороти ҳақидаги оятнинг ривоятида ҳам «Фа ман лам яжид фа сияму саласати айямин мутатабиъат» деб «мутатабиъат» лафзи зиёда қилингандир ва бу ҳам мутавотир эмасдир. Шунинг учун у ҳам Қуръондан ҳисобланмайди.
Масалани яхшироқ англаб етиш учун мазкур оятнинг маъноси таржимасини ҳам ўрганайлик.
Аллоҳ таоло қасамларнинг каффороти ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Аллоҳ сизларни беҳуда қасамларингиз учун тутмас. Лекин қасд ила туккан қасамларингиз учун тутадир. Бас, унинг каффороти ўз аҳлингизни ўртача таомлантириш миқдорида ўнта мискинга таом ёки кийим бериш ёхуд бир қул озод қилишдир. Ким топа олмаса, бас, уч кун рўза тутсин» («Моида» сураси, 89-оят).
Бу оятдан бизнинг ушбу мавзуимизга боғлиқ жойи «Ким топа олмаса, бас, уч кун рўза тутсин» деган жойидир. Ушбу жумладаги «уч кун» бирикмаси арабчада «саласату айямин» деб талаффуз қилинади. Ўша «уч кун» рўзасини кетма-кет тутадими ёки оралатиб тутадими деган саволга «кетма-кет» деган жавоб ҳам берилган. «Мутатабиъат» сўзи, аввал айтиб ўтилганидек, «кетма-кет» деганидир. Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу ўзлари учун ёзиб олган битикда шу сўзни қўшиб қўйган бўлиши ёки баъзи вақтларда қироат қилсалар, секинроқ айтиб қўйган бўлишлари мумкин. Бундан хабардор бўлган баъзи кишилар уни ривоят қилганлар. Албатта, бу нарса Қуръон даражасидаги нарса бўлмайди. Бу бир саҳобийнинг оятдаги баъзи изоҳ талаб сўзни тафсир қилгани бўлиши мумкин, холос.
Волидалар нафақаси борасида «Бақара» сурасидаги келган оятнинг баъзи шозз ривоятида «зир роҳмил маҳрами» лафзи зиёда қилинган бўлиб, бу ҳам мутавотир эмас.
Мазкур ояти каримада Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Ким эмизишни батамом қилишни ирода қилса, оналар фарзандларни тўлиқ икки йил эмизурлар. Уларни яхшилаб едириб, кийинтириш отанинг зиммасидадир. Ҳеч бир жонга имкондан ташқари таклиф бўлмас. Она ҳам, ота ҳам боласи сабабидан зарар тортмасин. Меросхўрга ҳам худди шундоқ» (233-оят).
Бу оятда бизнинг ушбу мавзуимизга боғлиқ жойи «Меросхўрга ҳам худди шундоқ»деган жойидир. Баъзи шозз ривоятда «меросхўр» сўзига унинг сифати тарзида «зир роҳмил маҳрами» лафзи зиёда қилинган экан. Яъни, «маҳрам қариндош меросхўрга» деб меросхўрнинг сифати ҳам зикр қилинган экан. Аммо, бу ҳам тафсир маъносидаги хос гап, холос.
Шундай қилиб, айтамизки, шозз қироат ҳеч қачон ҳужжат ҳисобланмайди. Чунки, у Қуръон ҳам, суннат ҳам эмасдир. У, Қуръон деб ҳам, Суннат деб ҳам ривоят қилинмаган. Баъзилар: уни суннат каби зонний далил қилиб ҳужжат келтириш мумкин, дейдилар. Сабаби, у ҳам Набий алайҳиссаломдан эшитилган бўлса керакки, саҳобалар розияллоҳу анҳумдан ривоят қилинган. Агар шундай бўлса, у зот алайҳиссаломдан эшитилган ҳар бир нарса ҳужжатдир.
Аммо, «басмала» – «Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм» «Намл» сурасининг ўртасида келган бир оятнинг ярми эканлигига барча мусулмонлар иттифоқ қилганлар. Бироқ, барча сураларнинг аввалида келган басмалани Ҳанафий ва Шофеъий «Қуръондан бир оятдир» деганлар. Чунки, бу оят Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳар бир суранинг аввалида нозил қилинган. Ул зот алайҳиссаломнинг ўзлари ҳар бир суранинг аввалига Ушбу оятни ёзишни буюрганлар ва бу мутавотирдир. Қолаверса, саҳобалар Қуръонга ундан бўлмаган бирон нарсани қўшилиб қолишидан қаттиқ ҳимоя қилишлари билан бирга басмаланинг ёзилишига қарши чиқиб инкор қилмаганлар.
Бошқалар эса, жумладан, моликийлар «басмала»ни «Фотиҳа»нинг ҳам ва бошқа бирон суранинг ҳам ояти эмас, деганлар. Оиша розияллоҳу анҳонинг «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам намозни такбир билан ва «Алҳамду лиллаҳи Роббил аламийн»нинг қироати билан очар эдилар» деган ривоятларини «яъни, «басмала» билан эмас» деб шарҳлайдилар.
Қуръони Каримнинг ҳужжатлиги
Қуръони Карим ҳужжатдир. Барча инсонлар унга амал қилиши вожибдир. Чунки, у ҳеч бир шубҳаси бўлмаган саҳиҳ йўл билан одамларга нақл қилинган Аллоҳ таолонинг каломидир. Бунга шубҳа йўқ. Қатъий далил унинг «эъжози» ожиз қолдиришидир.
«Эъжоз» сўзини арабчадан бизнинг тилимизга таржима қиладиган бўлсак «ожиз қолдириш» деган маъно чиқади. «Қуръоннинг эъжози» деганимизда эса, унга ўхшатишликдан, у каби нарсани келтиришдан ёки унинг энг қисқа сурасига ўхшаш нарсани келтиришдан ўзгалар ожиз эканини эълон қилишдир.
Эъжоз қуйидаги учта нарса билангина мукаммал бўлади:
1. Таҳаддий – қарши чиқишга ва яккама-якка олишувга чақириш.
2. Рақиб тарафнинг қарши чиқишини тақозо қиладиган нарса бўлиши.
3. Рақибнинг қарши чиқишига бирон монеъ бўлмаслиги.
Қуръони Каримда мана шу уч сабаб мукаммал бор. Аллоҳ таоло Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга одамларни «Қуръонга ўхшаш бирон нарса келтиринглар» деб таҳаддий қилишга буюрган. Араблар у зот соллаллоҳу алайҳи васалламни ёлғончига чиқарганлари ўзларининг даъволари тўғри эканлигини исбот қилишни тақозо этарди. Уларнинг Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга қарши чиқиб курашишларига ҳеч қандай тўсиқ йўқ эди. Зотан, араблар ўзларининг балоғат ва фасоҳатни яхши билишлиги билан фахрланишарди.
Қуръони Каримда таҳаддийнинг эълони борасида кўпгина оятлар бордир.
Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай деб марҳамат қилади: «Сен: «Агар ростгўйлардан бўлсангиз, Аллоҳнинг ҳузуридаги у иккисидан кўра тўғрироқ бир китоб келтиринг, мен унга эргашаман», дегин» («Қосос» сураси, 49-оят).
Сизларга Таврот ҳам, Қуръон ҳам ёқмаса, улардан кўра яхшироқ китобингиз бўлса, олиб келинг, бошқалар ҳам эргашсин ва мен ҳам ўша китобга эргашай.
Одатда, бирор нарсани танқид қилган, ёқтирмаган, камчилигини айтган одам, унинг ўрнига ўшанга нисбатан яхшироқ бошқа нарсани келтиради. Қани, Таврот ҳам, Қуръон ҳам сеҳрдир, деган ўша кофирларнинг ўзлари бу икки илоҳий китобдан кўра тўғрироқ, ҳидоятлироқ китоб олиб келсинлар-чи?
Бу ояти каримада Аллоҳ таоло Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга мушрикларга таҳаддий қилиб, улардан Таврот ёки Қуръонга ўхшаш китоб келтиришни талаб этишни амр қилмоқда. Албатта, Қуръони Каримга ўхшаш китоб келтириш бандаларнинг имконидаги нарса эмас. Улар бунга ҳар қанча уринсалар ҳам эплай олмайдилар. Бу ҳақийқатни Аллоҳ таолонинг Ўзи ҳам Қуръони Каримнинг «Исро» сурасида қуйидагича баён қилади: «Агар инсу жинлар тўпланиб, ушбу Қуръонга ўхшаш нарса келтирмоқчи бўлсалар, бунда баъзилари баъзиларга ёрдамчи бўлсалар ҳам, унга ўхшашини келтира олмаслар» (88-оят).
Барча инсонларга ҳам, жинларга ҳам жуда оз илм берилгандир. Ҳатто улар руҳ ҳақида ҳеч нарса била олмай ҳайрондирлар. Модомики, шундай экан, ҳаммалари бир бўлиб, ўзаро ёрдамлашиб ҳаракат қилсалар ҳам, Қуръонга ўхшаш нарса келтира олмайдилар. Қуръон сўзлари каби сўзлар туза олмайдилар. Қуръон жумлалари каби жумлалар топа олмайдилар. Лекин Қуръони Каримнинг мўъжизакорлиги фақат сўз, гап, балоғат-фасоҳат ёки услуб жиҳатидан эмас, балки инсониятнинг барча мушкулотларини ҳал қилишида, унга икки дунё саодатини ато этувчи мукаммал ва абадий, ҳар замон ва ҳар маконга мос дастур тақдим қилишида ҳамдир. Бундай илоҳий дастурни ҳеч ким, ҳатто дунёдаги барча инсонларга барча жинлар қўшилиб, бир-бирларига ёрдам бериб уринганларида ҳам ярата олмайдилар.
Бундан ожиз бўлганларидан сўнг, Қуръони Карим  уларни унга ўхшаш ўнта сура келтиришга таҳаддий қилди.
Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло «Ҳуд» сурасида дейди: «Ёки: «Ўзи тўқиб олди», дерларми? Сен: «Бас, агар ростгўй бўлсаларингиз, Аллоҳдан бошқа кимни чақиришга қодир бўлсангиз, чақириб, бунга ўхшаш ўнта тўқилган сура келтиринг-чи», дегин» (13-оят).
Иймон бўлмаганидан кейин инсон ақлга, мантиққа тўғри келмаган сўзларни ҳам гапираверади. Мушрикларнинг кўпгина мантиқсиз гаплари етмаганидек, улар:
«Ёки: «Ўзи тўқиб олди», дерларми?»
Кофирлар: «Қуръонни Набийнинг ўзи тўқиб олган», ҳам дейдилар. Бундан ҳам аччиғинг чиқмасин, хафа бўлма. Хотиржамлик билан:
«Агар ростгўй бўлсаларингиз».
Яъни, менинг Қуръонни тўқиб олганим ҳақидаги гапингиз рост бўлса:
«Аллоҳдан бошқа кимни чақиришга қодир бўлсангиз, чақириб, бунга ўхшаш ўнта тўқилган сура келтиринг-чи», дегин».
Қани, нима деб жавоб берар эканлар?
Йўқ! Жавоб бера олмайдилар.
Қуръони Карим сураларига ўхшаш ўнта сура келтириш ҳақидаги талабга ҳам жавоб бера олмаганларидан кейин, Қуръони Карим уларни яна таҳаддий қилиб, ҳеч бўлмаса бир дона сура клтиришни таклиф қилади.
Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай деб марҳамат қилади: «Ва агар бандамизга туширган нарсамизга шакингиз бўлса, унга ўхшаш бир сура келтиринг ва рост сўзловчилардан бўлсангиз, Аллоҳдан ўзга гувоҳларингизни чақиринг» («Бақара» сураси, 23-оят).
Яъни, Биз бандамиз Муҳаммад алайҳиссаломга туширган Қуръонда сизнинг шак-шубҳангиз бўлса, бу калом Аллоҳдан эмас, Муҳаммад ўзи тўқиб олган, демоқчи бўлсангиз, ушбу Қуръон сураларига ўхшаш битта сурани ўзингиз келтиринг-чи?! Ва бу ишга Аллоҳдан бошқа гувоҳларингизни келтиринг, улар сизнинг ростгўйлигингизга гувоҳлик берсинлар. Чунки, Аллоҳ Ўз бандаси Муҳаммад алайҳиссаломнинг содиқлигига Ўзи гувоҳли бериб бўлди.
Ушбу оят тушган пайтда қилинган чақириқ ҳозиргача, бундан сўнг қиёматгача ҳам бардавомдир. Қанчадан-қанчалар, Қуръонга ўхшаш нарса келтираман, деб уриниб-уриниб, қўлидан ҳеч нарса келмай ўтиб кетди. Ҳозирги кунгача Қуръон ўзининг инсон сўзидан устинлигини очиқ-ойдин намоён этиб келмоқда ва шундай бўлиб қолади ҳам.
Чунки, Аллоҳ таолонинг Ўзи бунинг ваъдасини бериб қўйган: «Бас, агар қила олмасанглар, ҳеч қачон қила олмайсизлар ҳам, ёқилғиси одамлар ва тош бўлган, кофирлар учун тайёрланган ўтдан қўрқинглар» («Бақара» сураси, 24-оят).
Аллоҳ субҳанаҳу ва таолонинг «ҳеч қачон қила олмайсизлар ҳам», дейиши улкан мўъжизадир.
Одатда, бир тараф иккинчи тараф билан тортишиб, уни мот қилмоқчи бўлганида, ўзидаги энг кучли хусусиятни юзага чиқариб рақибни енгмоқчи бўлади. Шу билан бирга, мазкур хусусиятдан озгина бўлса ҳам рақибида борлигини билса, шарманда бўлмай деб, ортиқча мақтанмасдан, ҳадиксириб туради. Ушбу тортишувда эса, дунёнинг ҳаммаси тўпланиб келганда ҳам Қуръон сураларидан биттасига ўхшаш сурани ҳеч қачон келтира олмаслиги таъкидлаб айтилмоқда. Қуръоннинг кичик сураси уч оятли бўлиб, энг қисқа сура ҳисобланади. Юқорида келтирилган оятда ҳеч бўлмаса, ана шу уч оятли кичик сурага ўхшаш сура келтириш талаби бор. Агар у ҳақиқий илоҳий калом бўлмаганида, бу даражада очиқ, ожиз қолдирувчи сўз айтмаган бўлар эди. Иккинчи тарафдан, мана, минг тўрт юз йилдан ошдики, ҳеч ким бу чақириққа рад қила олмаяпти.
Қуръони Каримнинг илоҳий китоблигига шак-шубҳа билдирувчилар бу даъволарини ҳеч қачон тасдиқлай олмасдилар, тасдиқлай олмасликлари аниқ ҳам. Демак, дўзахдан қўрқсинлар. Иймон келтирсинлар. У дўзахнинг ёқилғиси одамлардан ва тошлардан бўлади. Одамлар ўзлари ёнаверса, азобнинг алами унча баланд бўлмай қолади деб, янада қаттиқ иситиш учун тош ҳам ташлаб қўйилган. Бу дўзах кофирлар учун тайёрлаб қўйилгандир. Қуръони Каримни инкор қилувчилар эса, айни кофирлардир.
Энди мусобақани тақозо қиладиган ва араблар ўзини ҳимоя қиладиган нарсага келсак, бу нарса Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг нубувватларидан сўнгги сийратларида намоён эди. Ул зот ўзларининг Аллоҳнинг элчиси эканлари ва мушрикларнинг бутпарастлик дийнини, ота-боболарига кўр-кўрона эргашишларини ботил қиладиган дийн билан келганларининг хабарини бердилар. Уларнинг ақлларини паст санаб, бутларини масхара қилдилар. Мушрикларнинг уларга қилган ибодатларидан кулдилар. Ул зотнинг бу ишлари Аллоҳнинг китобига суяниб қилинди. Мушриклар ўшанда у зотнинг Аллоҳ таоло ҳузуридан келтирган нарсалари ва даъволарини ботил қилишга энг муҳтож инсонлар эдилар.
Қуръони Каримга қарши чиқишда монеъликнинг йўқлигини араблар жуда яхши билар эдилар. Чунки, Қуръон уларнинг тилида, гапириш услубида, ишлаётган ҳарфи ва маъноларида нозил бўлди. Уларнинг хутбалари ва шеърлари ақлларининг ўткирлигига, фикрларининг мусаффолигига, зеҳнларининг тезлигига, ишни кўра билишларига, ҳаётий тажрибалардан хабардорлигига далолат қиларди. Яна шуни билиш керакки, Қуръон уларнинг қарши чиқиш вақтини чегаралаб қўймаганди ва бирданига нозил бўлмаганди. Балки йигирма уч йил мобайнида аста–секин, тарқоқ тарзда нозил бўлди. Бу ҳолат уларнинг қарши чиқишга тайёргарлик кўришларига имконини берарди.
Ва ниҳоят, улар инсонлар ва жинлардан истаганларини ёрдамга чақирсалар-да, Қуръонга ўхшаш китоб келтиришдан ожизу заиф эканликлари намоён бўлди. Матлуб мақсад юзага чиқди. Қуръон башариат сўзи эмас ва бунинг тенги ҳам эмас. Албатта, Аллоҳ таолонинг ҳузуридандир.
Мана шу нарса Муҳаммад ибн Абдуллоҳ Аллоҳ таолонинг Расули ва у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам инсонларга Аллоҳ таолонинг каломидан, шариатидан ва ҳукмларидан етказган нарсаларида содиқ эканликларига қатъий далилдир.
Қуръоний эъжознинг турлари
Қуръони Карим арабларни бир неча жиҳатлардан, жумладан, лафзий, маънавий ва руҳий тарафлардан ожиз қолдирди. Бас, улар Қуръонга қарши чиқишдан тўхтаб, ожиз қолдилар. Улар инсон ақли қанча ривожланса ҳам луғат, баён ва маънолар жиҳатидан Қуръонга ета олмагани ва ета олмаслигини идрок қилдилар. Башарият замонлар оша Қуръоний эъжоз жиҳатларининг чегараси йўқлигига, балки у янгиланиб туришлигига қаттиқ ишонди. Замонлар оша Қуръон оятларини тадаббур қилиш кўпайганида, унинг мўъжизакорлиги зиёда бўлаверади. Борлиқдаги сирларнинг янгидан-янги илмий кашфиётлари Қуръони Каримнинг Аллоҳ таолонинг ҳузуридан эканлигини, мўъжизалигини, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг нубувватларини тасдиқлаб, исботлаб тураверади.
Эъжознинг баъзи турлари
1. Қуръон иборалари ва маъноларининг мувофиқлиги ҳамда ҳукмлари ва мақсадларининг шомиллиги.
Қуръон олти мингдан ортиқ (6226) оятдан иборат бўлиб, улар турли мавзулардадир. Жумладан, эътиқод, шариат ҳукмлари, ахлоқ ва ўтган қавмларни қиссалари ҳақидаги оятлар мавжуд. Қуръони Каримда борлиқдаги кўпгина илмий назариётларга ва ижтимоий, ахлоқий ва виждон масалаларига оид ишоралар борлиги билан бирга ундаги бир маъно бошқа бир маънога ва бир ҳукм бошқа бир ҳукмга қарама-қарши эканини топмаймиз. Ваҳоланки, у йигирма уч йил мобайнида тарқоқ ҳолида нозил қилингандир.
Унинг ибораларида балоғат соҳасида бирон ихтилоф тополмаймиз. Сўзларнинг таъбирида, фасоҳат борасида ҳам бирон тафовут тополмаймиз. Ундаги ҳар бир нарса пурмаъноликда баробар ва шароит тақозо этган ҳолга мувофиқдир.
Бу борада Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Қуръонни тадаббур этиб кўрмайдиларми?! Агар у Аллоҳдан бошқанинг ҳузуридан бўлганда, ундан кўп ихтилофлар топар эдилар» («Нисо» сураси, 82-оят).
Қуръонни тадаббур қилиш, яъни, уни чуқурроқ англашга интилиш жуда зарур ишдир. Исломни билмоқчи бўлган одам, ҳақийқатни англамоқчи бўлган шахс бевосита Қуръони Каримга мурожаат қилмоғи керак. Қуръони Каримга мурожаат этиб, уни тадаббур қилиб кўрган одам ҳақийқатни англаб етади. У илоҳий китобдир, унинг илоҳийлигини тадаббур қилган одам дарҳол англайди. Чунки, Қуръонни жиддий ўрганишга киришган одам унда ҳеч қандай зиддият йўқлигини пайқайди.
«Агар у Аллоҳдан бошқанинг ҳузуридан бўлганда, ундан кўп ихтилофлар топар эдилар.»
Албатта, инсон ақли етганича ўрганади. Ҳеч ким: «Мен Қуръонни охиригача фаҳм этдим, бундан бошқа тушунча бўлиши мумкин эмас», дея олмайди.
Қуръон илоҳий мўъжиза, инсон эса, унинг қаршисида ожиздир. Ўша ожиз инсон ўзининг ожизона ақли ила кўпгина Қуръоний ҳақийқатларни кашф этади. Бу эса, унинг ҳидоятига сабаб бўлади.
Тажрибада собит бўлишича, баъзи инсонларнинг ҳидоят йўлига тушишига биргина Қуръоний оятни тадаббур қилиш ҳам кифоя қилмоқда.
Қуръоннинг услуби ҳолатлар тақозосига мувофиқдир. Унинг қонуншуносликка оид оятларида ишлатилган лафзлар нозик ва чегараланган ҳамда баёнида сокинлик бор. Эътиқод ва ибодат борасидаги оятларида нафсларни титратувчи, ҳис-туйғуларга таъсир қилувчи услуб қўлланган.
Баъзан оятларнинг зоҳирида қарама-қаршилик бордек бўлади. Аммо, бу нарса Қуръоннинг аслидаги эмас, балки инсоннинг фаҳмидаги камчиликдир. Агар ана шу оятлар чуқур ўрганилса ва тадаббур қилинса, воқеъликда ҳеч қандай қарама-қаршилик йўқлиги маълум бўлади.
2. Қуръони Карим оятларининг ўта ишончли илмий кашфиётларга мувофиқ келиши.
Қуръони Карим, аслида, шариат ва ҳидоят китоби, ибодат ва ахлоқ дастуридир. Унда баъзи илмий назарий нарсаларни кашф қилиш мақсад қилинмаган. Бироқ Қуръони Каримнинг оятларида осмонлару ернинг яратилиши, осмоннинг юлдузлар билан зийнатланиши, инсон, ҳайвон ва набототларнинг яратилиши, Аллоҳнинг борлиги ва Унинг яккалиги исботи учун собит илоҳий қонунларга ишоралар бор. Ана шу ишоралар исботи қатъий бўлган эски ва янги илмий кашфиётларга мувофиқдир.
Бу гапларнинг исботи учун бир неча далил келтиришимиз мумкин.
Аллоҳ таоло булутлар ва ёмғир ҳақида, уларнинг Роббул оламийнга итоат қилувчи махлуқлар экани ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Аллоҳ булутларни ҳайдашини, сўнгра бирга тўплашини, сўнгра уйиб қўйишини кўрмаяпсанми?! Бас, унинг орасидан ёмғир чиқаётганини кўрурсан» («Нур» сураси, 43-оят).
Одамлар бу оятни эътиборсиз ўқиб юришган. Лекин аслида у борлиқдаги ҳақийқатларнинг онаси эканлигини илм кашф этди. Чунки, булутларнинг кўшилиши турли зарядларга эга бўлган булутларнинг бирлашувини билдирар эди. Ҳеч шубҳа йўқки, булутда заряд бор. Буни Франклин деган олим 1752 йилда кашф эттан.
Маълумки, қарама-қарши зарядлар бир-бирини тортади, бир хил зарядлар эса, бир-биридан қочади. Бу, аслида, булутларни тарқатиб юбориши керак. Лекин уларни шамол бир-бирига яқинлаштиради. Шунда булут катталашади, ердан бораётган шамол мусбат зарядларни олиб боради, улар фазодаги мавжуд зарядлар билан бирлашиб, буғнинг сув томчиларига айланишига сабаб бўлади. Ва ниҳоят ёмғир ёғади. Ёмғирнинг ҳосил бўлишига асосий сабаб ҳаводаги электр зарядидир. Бу зарядларни эса, шамол бирлаштиради.
Қуръони Каримнинг «Ҳижр» сурасида ушбу ҳодиса шундай баён қилинган: «Биз шамолларни урчитувчилар этиб юбордик. Бас, осмондан сув тушириб, у ила сизларни сероб қилдик»(22-оят).
Аввал ҳам таъкидланганидек, Қуръони Карим кишиларни тўғри йўлга бошлаш учун туширилган китоб, коинот, мавжудот ва илмий масалаларда баҳс юритиш унинг вазифаси эмас. Лекин унда шундай бир илмий ҳақийқатлар борки, улар Қуръони Каримнинг илоҳий, мўъжизакор китоб эканлигини такрор-такрор исбот этиб турадилар.
Маълумки, Муҳаммад алайҳиссалом Маккада ўсган, у ерда илм-маърифат, мадраса ёки илмий муассаса асло бўлмаган. Демак, Набий алайҳиссалом илмий муҳитдан мутлақо бехабар эдилар. Лекин юқорида айтганимиздек, Қуръони Каримда шундай илмий масалалар зикр қилинганки, уни на ўша вақтда ва на ундан кейинги вақтларда ҳам ҳечким билмаган. Фақат бизнинг асримизга келиб, илм-фан ниҳоятда тараққий этган бир даврдагина Қуръони Каримдаги илмий ҳикматларга изоҳ топи¬ла бошлади.
«Анбиё» сурасида шундай дейилади: «Куфр келтирганлар осмонлару ер битишган бўлган эканини, бас, Биз уларни очганимизни ва сувдан ҳар бир тирик нарсани қилганимизни билмайдиларми?» (30-оят).
Бу оятда айтилишича, осмонлару ер аслида бир нарса бўлиб, кейин бир-биридан ажралган. Қуръони Каримдаги мўъжизалардан бири бўлмиш бу ҳақийқатни ҳозирги замон илми ҳам тасдиқлади. Олимларнинг айтишича, бутун борлиқ бир газдан иборат, кейин бўлакларга бўлинган. Қуёш галактикасига кирувчи олам ҳам шу бўлинишдан келиб чиққан. Бунинг далили сифатида уламолар айтишадики, ерда 92 хил модда бўлиб, шундан 67 таси қуёшда ҳам бор. Демак, ердаги моддаларнинг ҳаммаси ҳам қуёшда борлиги эҳтимолдан холий эмас. Қуёшдаги кўплаб моддалар ерда ҳам учрар экан. Масалан, кислород, азот, фосфор, темир, карбон ва ҳоказо…
Ойда ҳам ердаги моддалар мавжудлиги аниқланди. Бундан чиқдики, оламдаги барча нарсаларнинг асли, Қуръони Каримда айтилганидек, бир экан.
Энди оятнинг «ва барча жонзотларни сувдан яратдик» деган қисмига келсак, бу хабар уламолар сирини очган илмий ҳақийқатдан энг каттаси, десак, муболаға бўлмайди.
Ҳаёт ва ўсиш учун зарур ҳисобланган барча кимёвий ўзгаришлар, шубҳасиз, сувсиз бўлмайди. Сув ҳаётнинг давом этиши, барча жонзот ва набототларнинг яшаши учун асосий моддадир. Ер юзининг тўртдан уч қисми сувдан иборат. Сувнинг хусусиятларидан бири шуки, у ер юзидаги ҳароратнинг доимо бир хил, мўътадил сақланиб туришини таъминлайди. Ахир, бу ҳолат ер юзида ҳаёт бўлишининг бош омилидир. 

Сувнинг хусусиятлари жуда кўп ва уларнинг ҳар бири Аллоҳ таоло сувни ўзининг махлуқларига за¬рур нарса қилиб яратганлигига далилдир. 

Сув музлаганда зичлиги камайиб, ҳажми катталашадиган ягона модда. Шу хусусият сабабли, совуқ қаттиқ бўлганида муз сувнинг юзасига кўтарилиб, бошқа қаттиқ модда сув тубига чўкиши муқаррардир. Муз эса, сувнинг устида қолиб унинг ҳароратини сақлаб туради. Бу эса, сув ҳайвонлари учун ниҳоятда зарурдир. 

Паст даражали ҳароратда сув ўзига кўп миқдорда кислород тортади. Музлаган сувдан эса, ҳарорат кўтарилиб, дарё ва денгизларда яшовчи сув ҳайвонларининг ҳаёти сақланади. 

Қуръони Каримнинг хикматини қарангки, озгина унда сўзлар билан ер юзидаги ҳаётнинг чексиз сирлари баён этилади. Фақат мана шу оятнинг ўзи ҳам Муҳаммад алайҳиссаломнинг ҳақийқий Набий, Қуръони Каримнинг ҳақийқий илоҳий китоб эканлигига катта далилдир. 

Қуръони Каримнинг «Анъом» сурасидаги ояти карима баёни Яна бир улкан мўъжиза экани бугун энди ҳеч кимга сир эмас: «Кимни Аллоҳ ҳидоят қилмоқчи бўлса, унинг кўксини Исломга очиб қўядир. Кимни залолатга кетказишни ирода қилса, унинг кўксини худди осмонга кўтарилаётгандек, тор ва танг қилиб қўядир» (125-оят). 

Одамлар фазога тайёра, ҳаво шари ва бошқа воситалар ёрдамида кўтарила бошлагандан сўнггина, ҳавонинг юқори табақаларида кислороднинг камайишини билиб олдилар. Юқорига кўтарилган сари нафас олиш қийинлашиб, кишининг юраги сиқила бошлаши ҳодисасини эндиликда ёш бола ҳам билади. Лекин бу ҳақийқат на катталар ва на алломалар англаб етмаган бир замонларда Қуръони Каримда айтилган экан-ку!

Ояти каримада, ким осмонга кўтарилса, юраги сиқилишини сезади, дейилган. Қолаверса, бу ҳам пасттекисликлардан иборат, тоғлари унча баланд бўлмаган бир диёрда яшовчи саводсиз одамнинг илмий ҳақийқатими? 

Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «На ер юзида ва на осмонларда зарра миқдоридаги, ундан кичикроқ ёки каттароқ нарса Роббингдан махфий бўла олмас»(«Юнус» сураси, 61-оят). 

Киши билган нарсаларнинг энг кичиги зарра (атом) ҳисобланади. XIX асргача олимлар ўртасида, атом бўлинмайди, деган фикр бор эди. Бир неча ўн йиллар давомида кўпгина олимлар «Атом ҳам бўлинармикан» деган фикрда тажрибалар олиб бордилар ва натижада атомни парчалашга муваффақ бўлдилар. 

Атом электрон, протон ва нейтронга бўлинар экан. 

Қуръони Каримдаги «заррадан, яъни атомдан кичикроқ нарса ҳам Аллоҳдан махфий қолмайди» дегани, атом ҳам бўлакларга бўлинади, деганидир. Яна Қуръони Каримда «осмонда ҳам» деган ибора бор. Бундан келиб чиқадики, ердаги атомлар билан осмондаги атомларнинг хусусиятлари бир хил экан. 

Инсоф билан айтинг-чи, бундан 15 аср муқаддам Муҳаммад исмли ўқиш ва ёзишни ўрганмаган бир киши атомнинг хусусиятларини қаердан ўрганган? Атомнинг бўлиниши ва унинг осмонда ҳам, ерда ҳам бир хил хусусиятга эга бўлишини қандай қилиб билган? Мана шунинг ўзи ҳам Қуръони Каримнинг илоҳий китоб эканлигига ёрқин далил эмасми?!

Аллоҳ таоло «Шуаpo» сурасида ердаги ўсимликларни жуфти Билан яратганини таъкидлайди: «Улар ерга қарамайдиларми?! Биз унда гўзал навлардан қанча жуфтларни ундириб қўйибмиз» (7-оят). 

Худди ўша суранинг ўзида инсон ва ҳайвонлар ҳақида шундай дейилади: «У осмонлару ерни йўқдан бор қилгувчи Зотдир. У сизларга ўз жинсингиздан жуфтлар яратди. Чорва ҳайвонларини ҳам жуфт қилиб яратди» (11-оят). 

Қуръони Каримда шу билан кифояланиб қолинмайди, балки «Заарийаат» сурасида дунёдаги барча нарсаларда жуфтлик борлиги таъкидланади: «Ва Биз ҳар бир нарсани жуфт яратдик» (49-оят). 

Маълумки, электр токи Қуръони Каримдан бир неча асрлар кейин кашф этилди. Унда манфий ва мусбат зарядлар бўлиб, ана шу зарядларнинг бирлашувидан электр токи ҳосил бўлади. Энди буни қўйиб туриб, энг кичкина нарса – атом ҳақида гап юритайлик. Олимларнинг аниқлашича, атомнинг маркази бўлиб, унинг атрофида электронлар бор экан. Электронларда эса манфий заряд, марказда мусбат зарядлар мавжудлиги аниқланди. Тажрибалар давом эттирилди, ниҳоят атом марказининг ўзи ҳам протон ва нейтронга бўлинишини 1932 йили инглиз олими Жеймс Чадвик кашф этди. 

Қуръони каримнинг «Ҳижр» сурасида шундай марҳамат қилинади: «Ҳеч бир нарса йўқки, унинг хазийналари Бизнинг ҳузуримизда бўлмаса. Биз уни фақат маълум миқдорла нозил қилурмиз» (21-оят). 

«Раъд» сурасида эса: «Ҳар бир нарса Унинг ҳузурида ўлчовлидир», дейилган (8-оят).

Ҳақийқатан ҳам, бу дунёдаги барча нарса ўз ўлчови билан яратилган. Ҳавода кислород 21 фоизни ташкил этади. Агар кислород 50 фоизни ташкил этиб қолса, нима бўлишини тасаввур қилиб кўрайлик: дунёдаги ёниши мумкин бўлган барча нарсаларни ўт олади. Барча жонзотлар кислород билан нафас олади ва ўзидан карбонад ангидрид чиқаради. Ўсимликлар эса, аксинча карбонад ангидрид олиб, кислород чиқаради. Агар шу алмашув бузилса, барча жонзот ва ўсимликларнинг ҳаёти бузилган бўлар эди. 

Демак, агар кислород бўлмаса, жонзот бўлмайди, агар карбонад ангидрид бўлмаса ўсимликлар қолмайди. 

Қуёшнинг иссиқлиги ерга маълум миқдорда тушиб туради. Агар унинг иссиқлиги ҳозиргисининг ярмига камайса, бутун ер юзи музлаб қолади. Аксинча, янада исиб кетса, бутун дунё куйиб кул бўлади. Шу боис, қуёшнинг зиёси ҳам маълум ўлчовда тушиб туради. Илмий тажрибалардан шу нарса маълум бўлдики, ўсимликларнинг ўсиши, гуллаши учун ҳам маълум бир миқдорда ёруғлик зарур экан. Мана шундай аниқ ўлчовлар асосида яратилган табиат ҳодисалари «ўз-ўзича бўлиб қолган» дейишлик илмсиз одамларга хосдир. Балки бун¬дай ҳисоб-китобларнинг бари «Аллоҳнинг иродаси би¬лан бўлган» дейиш тўғридир. 

Аллоҳ таоло ҳаттоки ўсимликларни ҳам маълум бир ўлчов билан яратгани ҳақида хабар бериб бундай дейди: «Биз ерни ёйиб, устига баланд тоғларни ташлаб қўйдик ва унда ўлчанган турли нарсаларни ўстириб қўйдик» («Ҳижр» сураси, 19-оят).

Кимё ва биология соҳасидаги олимларнинг аниқлашича, ҳар бир ўсимлик маълум бир миқдордаги моддалардан ташкил топган, бунинг ўлчовини фақат энг нозик ўлчов асбоблари билан ўлчаш мумкин. Шундай моддалар турли ўсимликда турли миқдорда бўлар экан.

Аллоҳ таоло одазотни қандай яратиши ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Қасамки, батаҳқиқ, инсонни лой сулоласидан яратдик. Сўнгра уни мустаҳкам қароргоҳда нутфа қилдик. Сўнгра нутфадан алақа яратдик, алақадан чайналган гўшт яратдик, чайналган парча гўштдан суяк яратдик, бас, суякка гўшт қопладик, сўнгра уни бошқа бир жонзот этиб пайдо қилдик» («Муъминун» сураси, 12 – 14-оятлар). 

Мана шу оятларни чуқурроқ ўргансак, биламизки, унда айтилганлар илмий гаплар бўлиб, инсоннинг асли тупроқдан яратилганлигига ишора қилади. 

Ҳам эркак, ҳам аёлдаги уруғликлардан бола пайдо бўлади. Табиийки, уруғлик ейилган овқатлардан вужудга келади. Егулик озуқалар эса, тупроқдан чиққан. 

Уруғлик эркак кишидан чиқиб, аёл кишига ўтадиган тирик ҳужайралардир. Бу ҳужайралар урғочи ҳужайралар билан қўшилиш учун ҳаракатга тушади, ва ниҳоят улардан бири урғочи ҳужайранинг тухумини ёриб кириб, унга аралашиб кетади. Натижада онанинг қорнида бола пайдо бўлади. Кейин Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло уруғликни алақага (қонга) айлантириши ҳақида хабар берди. Бу эса урчишдан кейин пайдо бўладиган бир ҳолат бўлиб, маълум муддатдан кейин алақа ¬музғага айланади. Шу вақтдан бошлаб эмбрион шакллана бошлайди. Унда суяк пайдо бўлиб, суяк атрофида гўшт пайдо бўлади. 

Оятдаги «ундан сўнг бошқача қилиб яратганмиз» жумласи ҳам Қуръони Каримнинг ажойиб мўъжизаларидан биридир. 

Олимларнинг кашф қилишларича, эмбрион иккинчи ойнинг аввалида инсонга эмас, балки янги пайдо бўлаётган бақага кўпроқ ўхшар экан. Иккинчи ой давомида эса унда бутунлай бошқача ўзгаришлар содир бўлиб, сув ҳайвони даражасидан инсон шаклига ўтар экан. «Бошқача қилиб яратиш» дегани шудир. 

Қуръони Каримда зикр қилинган бу илмий ҳақийқат – эмбрионнинг ривожланиш жараёни ҳозирги замон илмий кашфиётларидан сўнггина тасдиқланди. 

Қуръони каримнинг «Зумар» сурасида шундай деб марҳамат қилинган: «У сизни оналарингиз қорнида уч зулмат ичида, бир яратишдан кейин яна бошқа яратишга ўтказиб, аста яратадир» (6-оят). 

Мана шу оят ҳам Қуръони Каримдаги кўплаб илмий мўъжизалардан биридир. Ҳозир кашф қилинишича, она қорнидаги болани уч қават юмшоқ парда ўраб турар экан. 

Шуниси қизиқки, унинг уч қават эканлигини оддий кўз билан кўриб бўлмас, балки махсус асбоблар билан қаралсагина аниқ билинар экан.

Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Яратган Роббинг номи билан ўқи. Ул инсонни алақдан яратди» («Алақ» сураси, 1-, 2-оятлар). 

Эрнинг манийи аёлнинг тухумчаларидан бирига етиб бориб урчигандан сўнг икковлари бирлашиб, аралашади ва бачадонга ёпишиб ҳомила бўлади. У эса, зулукка ўхшаш бўлади. Оятдаги «алақ»дан мурод шу.

«Алақ» сўзини бизнинг тилимизга таржима қиладиган бўлсак, «зулук» маъносини англатади. Ҳа, ҳаммамизга маълум «зулук» номли, чувалчангга ўхшаш, қон сўрдириш учун тиббий мақсадларда ҳам ишлатиладиган ҳайвонни араблар «алақ» дейдилар. Араб тилида «алақ» ўзаги «ёпишиб, осилиб олиш» маъносини англатади. Зулук ҳам теккан жойига ёпишиб-осилиб олгани учун «Алақ» номини олган. Аммо, барча қадимги тафсирчиларимиз оятдаги «алақ» сўзига «қотиб қолган қон» маъносини берганлар. Чунки, онанинг бачадонида зулук бўлиши мумкин эмас. Балки, эркакнинг манийи аёлнинг тухумчалари ила урчиши оқибатида лахта қон пайдо бўлади, ана ўша лахта қон ҳомиланинг биринчи босқичи бўлади. Худди мана шу тушунча юзасидан ҳамма уламолар «алақ»ни қотган қон, лахта қон, деб тафсир қилганлар. 

Лекин Қуръони Карим олдида барча инсоният ўзининг чегараланган илми ила ожиздир. Илм-фан ривожланиши ила Қуръон маънолари ҳам янгидан-янги маълумотлар билан намоён бўлиб бораверади. Жумладан, ҳомила тўғрисидаги илм ҳам ривожланди. Ўта мураккаб асбоблар ила текширишлар ўтказила бошлади. Ҳомила илми бўйича энг олий халқаро мукофотларни олган ғарблик олимлар манийдаги ҳайвончалар зулукка ўхшашлигини кашф этдилар. Энг ажабланарлиси, эркакнинг уруғини аёлнинг тухумчаларига урчиши орқали пайдо бўлган ҳомила ўзининг маълум босқичида худди зулук каби бўлар экан. Бунинг суратлари ҳам нашр этилди. Ўша алақ(зулук) аёлнинг бачадонига ёпишиб олиб, ўзига озуқани сўриб, ривожланиб борар экан. Қуръони Каримнинг ушбу илмий мўъжизасига барча ғарблик олимлар ҳам тан бердилар. 

Илмий анжуманларда, ўз китоб ва мақолаларида буни қайта-қайта таъкидладилар. Бу ҳақийқат Қуръони Каримнинг ҳақийқий илоҳий китоб эканлигига далил эмасми?! Қуръоннинг илк нозил бўлган лафзлариёқ шунчалик мўъжизаларни ичига олганлиги ҳаммани иймонга, Исломга, тоат-ибодатга чорлаши керак эмасми?!

3. Ғойиб ишларнинг хабари берилиши. 

Қуръони Карим келажакда воқеъ бўладиган нарсаларнинг хабарини ҳам берган. Ваҳоланки, бу нарсаларни ёлғиз Аллоҳдан ўзга ҳеч ким билмайди. Қуръони Каримнинг бу турдаги мўъжизасига ҳам мисол келтирайлик.

Аллоҳ таоло «Рум» сурасида келажакдаги бўладиган баъзи улкан ишларни баён қилади. Бу ҳам Қуръони Каримнинг мўъжизаларидан ҳисобланади. Бу ҳақийқатни тўлиқ ва аниқ англаб етиш учун дастлаб «Рум» сурасининг аввалги оятларининг тушиш сабаби ҳақидаги маълумотларни билиб олайлик, кейин уларнинг тафсирини ўрганамиз.

Мусулмонлар билан мушриклар орасидаги зиддият ҳаётнинг турли жабҳасида кенг тарқалган эди. Душманликка одатланиб қолган мушриклар мусулмонларга озор бериш учун ҳар бир фурсатдан фойдаланардилар. Ўша вақтнинг икки етакчи давлати бўлмиш Рум ва Форс императорликлари орасида ўзаро тортишув, уруш-жанжал тинмай давом этарди. Уларнинг бу тортишувларини араблар ҳам кузатиб турар ва ўзларича тарафдорлик ҳам қилар эдилар. Румликлар аҳли китоб бўлганлиги туфайли, мусулмонлар уларга тараф бўлишди. Мажусий форсликларга эса, дийнлари ўхшаш бўлган мушриклар тарафдорлик қилишди.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Набийликларининг бешинчи йили (613 милодий) Рум ва Форс императорликлари орасида жуда катта ва қонли уруш рўй берди. Ўша пайтда Форсга Хусрав II, Румга Ҳеракл подшоҳлик қиларди. Бу икки давлатнинг ўзига яраша ерлари, аскарий куч-қувватлари бор эди. Ўша даврда Фаластин, Сурия, Миср, Ироқнинг бир қисми ва Кичик Осиё Румга тобеъ эди. Мазкур урушда форсликлар Румга икки томондан ҳужум қилдилар. Дажла ва Фурот дарёлари бўйлаб Сурия ерларига, Озарбойжон ва Арманистон тарафдан Кичик Осиёга бостириб кирдилар. Форс лашкарлари Рум кучларини икки жабҳада ҳам енгиб, денгизгача таъқиб этиб бордилар. Улар Суриядаги насороларнинг барча муқаддас шаҳарларини эгалладилар. 614 милодий йилида бутун Фаластинни, жумладан, Қуддусни ҳам қўлга олдилар. Уруш давомида барча канисалар йиқитилди, дийний бинолар хароб этилди. Форсликлар йигирма олти минг яҳудийни ва олтмиш мингдан зиёд христианни қиличдан ўтказдилар. Форс подшоҳи саройига ўлдирилган одамлардан ўттиз мингининг калласи келтирилди.

Уруш ҳаракатлари Мисрга ҳам етиб борди. 616 милодий йилида форсликлар Нил водийсини ишғол қилдилар. Сўнгра Искандарияга юриш этдилар. Бошқа томондан эса, бутун Кичик Осиёни қўлга киритиб, ўша пайтдаги Рум пойтахти Кустантанияга (Константинополга) унинг олдидаги бўғозга етиб келдилар. Форсликлар қаерни босиб олсалар, у ерда оташпарастлик ибодатхонаси қурар ва шу йўл билан христианлик ўрнига оташпарастликни жорий қилар эдилар. Бу катта мағлубиятдан сўнг Рум императорлигига қарашли бир қанча вилоят ва ўлкаларда марказий давлатга қарши исён кўтарилди. Африқо ва Оврупадаги бир қанча ўлкалар, ҳатто пойтахтга қўшни баъзи ўлкалар ҳам империя қарамоғидан чиққанларини эълон қилди. Қисқаси, шарқий Рум императорлиги парчаланди. Лашкар тарқалиб кетди. Хазийна бўшаб қолди. Император Ҳеракл пойтахтни тарк этиб, Қартажага қочди. Ғалабадан сарҳуш бўлган форсликлар бирқанча шартларни қўйдилар. Император форсликларга, жумладан, минг юк тилло, минг юк кумуш, минг юк ипак, минг от, мингта аёл бериши шарт эди. Рум императорлиги бу талабларнинг ҳаммасини сўзсиз қабул қилди. Ўзаро шартнома имзоланди.

Румликларнинг вакиллари тўловларни тўлашга розиликларини билдириш учун Хусравнинг олдига кирганларида, у: «Бу етарли эмас, император Ҳеракл ўзи занжирбанд ҳолда келиб, хочга осилган худосини қўйиб, оташга ва қуёшга топинишини истайман», деди.

Мана шунақа ишлар бўлиб ўтди.

Хуллас, румликларнинг мағлубиятини эшитган Макка мушриклари чексиз қувондилар ва мусулмонларга: «Сиз ва румликлар аҳли китобсизлар, биз ва форсликлар аҳли китоб эмасмиз, бизнинг шерикларимиз сизнинг шерикларингизни енгди, энди биз ҳам сизларни енгамиз», дедилар.

Шунда Аллоҳ таоло «Рум» сурасининг аввалги оятларини индириб, румликлар саноқли йиллар ичида ғалабага эришажаклари ва бундан мўминлар хурсанд бўлишлари ҳақида башорат берди. 

Бу башорат Қуръони Каримнинг мўъжизаларидан эди.

«Алиф. Лаам. Мийм. Рум мағлуб бўлди. Яқин ерда. Ва улар мағлубиятларидан кейин тезда ғолиб бўлажаклар. Саноқли йилларда. Ундан олдин ҳам, кейин ҳам барча иш Аллоҳдандир. Ўша кунда мўминлар шодланурлар. Аллоҳнинг нусратидан. У хоҳлаганига нусрат берур. Ва У азизу роҳиймдир» (1 – 5-оятлар). 

Яъни, Рум Форсдан енгилди. Бу ҳодиса арабларга яқин ерда бўлди. Рум ва Форс ерлари Арабистон ярим оролига бевосита чегарадошдир. Румликлар бу мағлубиятларидан кейин тезда, саноқли йиллар ичида қайтадан ғолиб бўлажаклар. Румликлар ғолиб бўладиган кунда мўминлар Аллоҳнинг нусратидан шодланадилар. Аллоҳ хоҳлаганига нусрат беради. Ва У зот азиз (барчадан ғолиб) ва раҳим-шафқатлидир.

Форс ва Рум давлатлари орасидаги қирғинбарот уруш натижаларидан кейин бундай гапларни Аллоҳ таоло айтмаса, одам боласи журъат қилиб айта олмас эди. Ҳар қандай одамга, шунчалар қақшатқич зарбага учраган, тилка-пора бўлиб кетган Рум давлати қандай қилиб бир неча йил ичида қудратли Форс давлатини енга олади, деган фикр келиши турган гап эди. Шундай бўлди ҳам. Мушриклар Қуръоний хабарни масхара қилиб кула бошлашди. Улар манзарани ўз қаричлари билан ўлчашар, аммо Аллоҳ таолонинг ўлчови бошқа экани хаёлларига келмасди.

Ушбу ҳодиса ҳақида бир қанча ривоятлар келган. Шулардан бири улуғ муфассир ва тарихчи имом ибн Жарир Тобарийнинг Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳудан қилган ривоятларидир:

«Мушриклар форсликларнинг румликлардан устун бўлишини орзу қилар эдилар. Мусулмонлар эса, румликларнинг форслардан устун бўлишини орзу қилар эдилар. Чунки, улар аҳли китоб эдилар. Уларнинг дийнлари ўзаро яқин эди.

«Алиф. Лаам. Мийм. Рум мағлуб бўлди. Яқин ерда. Ва улар мағлубиятларидан кейин тезда ғолиб бўлажаклар. Саноқли йилларда» оятлари нозил бўлганида, мушриклар: 

«Эй Абу Бакр! Сенинг оғайнинг, Рум саноқли йилларда Форсдан устун бўлади, демоқда-я?!» – дейишди. Абу Бакр: 

«Тўғри айтади», – дедилар. Улар: 

«Биз билан гаров ўйнайсанми?» – дейишди. Етти йил муддатга тўрттадан туяга гаров ўйнадилар. Етти йил ўтди. Ҳеч нарса бўлмади. Бундан мушриклар шодланишди. Мусулмонлар маҳзун бўлишди. Абу Бакр бўлиб ўтган гапни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга зикр қилдилар. Ул зот соллаллоҳу алайҳи васаллам: 

«Сизнингча, «бизъу» (саноқли йиллар) қанча?» – деб сўрадилар. Абу Бакр:

«Ўндан оз», – деб жавоб қилдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:

«Бор, гаровнинг устига яна зиёда қил ва муддатни икки йилга ошир», дедилар. Икки йил ўтмай туриб отлиқлар келиб, Рум Форс устидан ғолиб келганининг хабарини бердилар. Мўминлар бундан шодланишди!» 

(Илова: У вақтларда гаров ҳаром бўлмаган эди. Ояти каримада Рум «бизъа» – саноқли йилларда ғолиб келиши айтилган эди. Демак, ўн йилдан оз муддатда, деганидир. Шунинг учун, мушриклар етти йил ўтса ҳам бир гап бўлмаганидан хурсанд бўлдилар. Аммо Набий алайҳиссалом ояти каримада айтилган нарса бўлишига тўла ишончда эдилар. Шунинг учун ҳам, у зот ҳазрати Абу Бакрга гаров қийматини оширишни иршод қилдилар. Аллоҳнинг айтгани содир бўлди.)

Ҳа, мазкур оятларда айтилганидек,

«Ундан олдин ҳам, кейин ҳам барча иш Аллоҳдандир».

Яъни, румликларнинг мағлубиятга учрашларидан олдин ҳам, ундан кейин ҳам дунёдаги барча ишлар Аллоҳнинг иродасига боғлиқ эди ва шундай бўлиб қолади. Фақат У зотнинг хоҳлагани бўлади. Аллоҳ таоло румликларнинг саноқли йилларда ғалаба қозонишини айтган эди. У кун келади. Ва:

«Ўша кунда мўминлар Аллоҳнинг нусратидан шодланурлар».

Шундай бўлди ҳам. Аллоҳ румликларга ғалаба берди. Мўминлар бундан шодландилар.

«У хоҳлаганига нусрат берур.»

Аллоҳ таоло кимга хоҳласа, шунга нусрат беради. Унинг хоҳишига ҳеч ким тўсиқ бўла олмайди.

«Ва У азийзу роҳиймдир.»

Аллоҳ азиз, ҳамманинг устидан ғолиб ва барчага меҳрибондир. Маълумки, Аллоҳ таоло вақти-соати келиб румликларни форсдан, мусулмонларни мушриклардан устин қилди. Бу оятлар тушган пайтда ҳеч бир одам боласи румликлар форсдан, мусулмонлар мушриклардан ғолиб келишини тасаввурига сиғдира олган эмас. Лекин орадан оятда айтилган саноқли йиллар–тўққиз йил ўтиб, румликлар форсликлар устидан ғолиб келдилар. Айни вақтда, мусулмонлар Бадр урушида ўзларига нисбатан сон ва қурол жиҳатидан бир неча марта устун бўлган мушриклар устидан инсоният тарихини ўзгартирган ғалабага эришдилар. Ҳамда Аллоҳ ваъда қилган нусратга етишиб, шод бўлдилар.

Аллоҳ таоло «Фатҳ» сурасида қуйидагиларни айтади: «Батаҳқиқ, Аллоҳ Расулининг тушини ҳаққ ила тасдиқлади, албатта, Масжидул Ҳаромга, иншоаллоҳ, омонликда, сочларингиз олинган, қисқартирилган ҳолда қўрқмасдан кирасизлар. Бас, У сиз билмаган нарсани билади ва сизларга бундан бошқа яқин фатҳни қилди» (27-оят). 

Бу сураи карима ҳижратнинг олтинчи йили Набий алайҳиссалом Ҳудайбия сулҳидан қайтиб келаётган пайтлари Маккаи Мукаррама билан Мадийнаи Мунаввара орасидаги йўлда, кечаси нозил бўлган. 

Бир куни саҳобаи киромлар тўпланишиб ўтирган эдилар, ҳузурларига Расулуллоҳ алайҳиссолату вассалом келдилар ва уларга тушларида ҳаммалари сочларини олдирган ҳолда, аминликда, қўрқинчсиз Масжидул Ҳаромга кириб бораётганларини кўрганларини айтдилар. Ҳамма бу башоратдан хурсанд бўлди. 

Ҳижратнинг олтинчи йили Зулқаъда ойининг бошида умрани ният қилиб сафарга чиқдилар. Юриб бориб Ҳудайбиянинг четига тушдилар. 

Расулуллоҳ алайҳиссалом жойлашиб-ўрнашиб бўлганларидан сўнг Бадийъ ибн Варқо ал-Хузоъий ўзининг бир неча қабиладошлари хамроҳлигида келди. Кейин Мақриз ибн Ҳафсни юборишди. Сўнгра ал-Ҳулайс ибн Алқамани юборишди. Сўнгра Расулуллоҳ алайҳиссолату вассаломнинг ҳузурларига Урва ибн Маъсуд Сақафийни юборишди. 

Охири Қурайш Набий алайҳиссаломнинг ҳузурларига Суҳайл ибн Амрни юборди. Сулҳ тузилди. 

Кейин Расулуллоҳ алайҳиссалом ортларига қайтиб юра бошладилар, ҳамма ҳам қайтди. Куроъул Ғамим номли жойга етганларида бир оз тўхтадилар, одамлар у зотнинг атрофларига шошиб кела бошладилар, кўпчилик тўпланиб бўлганидан сўнг уловлари устида ўтирган ҳолларида «Инна фатаҳна лака фатҳан мубийнан...» деб Фатҳ сурасининг аввалини ўқидилар. Шунда саҳобалардан бири: 

«Ё Расулуллоҳ, бу фатҳми?» – деб сўради. Набий Муҳаммад алайҳиссалом: 

«Ҳа, менинг нафсим қўлида бўлган Зот ила қасамки, албатта, бу фатҳдир», – дедилар.

Имом Бухорий ва бошқа муҳаддисларимиз ривоят қилган ҳадислардан бирида ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу айтдилар:

«Сафарлардан бирида Набий алайҳиссаломдан бир нарсани уч марта сўрадим, у киши жавоб бермадилар, шунда мен ўзимча, онанг ўлсин Умар, сурбетлик қилдинг, бир нарсани Расулуллоҳдан уч марта сўрадинг, сенга жавоб бермадилар, дедим-да, уловимни миниб ниқтаб илгари юриб кетдим. Менинг ҳақимда оят тушиб қолмасайди, деб қўрқиб борар эдим. Бирдан бир киши: 

«Эй Умар» деб чақириб қолди. Худди мен ҳақимда бирор оят нозил бўлганга ўхшайди, деб орқамга қайтдим. Борсам, Расули Акрам саллалоҳу алайҳи васаллам: 

«Бугун менга бир сура тушдики, у мен учун дунё ва ундаги барча нарсалардан кўра суюклироқдир», деб «Инна фатаҳна лака фатҳан мубийнан» ни ўқиб бердилар.

Бу оятда Аллоҳ таоло мўминларга бир неча хушхабар етказмоқда. 

Аввало, Набий алайҳиссаломнинг тушларини тасдиқламоқда. 

Қолаверса, Масжидул Ҳаромга кириш албатта насийб этишининг хабарини бермоқда. Ушбу хабарни Аллоҳ таолонинг Ўзи таъкидлаб бераётганига қарамай, яна Ўзи «иншоаллоҳ» – «Аллоҳ хоҳласа» деган иборани ишлатмоқда. Бундай дейиш иймон одобларидан бўлиб, дунёдаги ҳар бир ишни ва воқеани Аллоҳ таолонинг хоҳишига боғлашдан иборатдир. Бу ваъда Ҳудайбия сулҳидан кўп ўтмай амалга ошди.

Набий алайҳиссалом Ҳудайбиядан Мадийнаи Мунавварага ҳижрий олтинчи йилнинг Зулқаъда ойида қайтиб келдилар. Зулҳижжа ва Муҳаррам ойлари ўтиб, сафар ойида Хайбарни фатҳ қилдилар. Ҳижрий еттинчи йилнинг Зулқаъда ойида, яъни, роса бир йилдан сўнг Ҳудайбияда иштирок этган саҳобалар билан умрага отландилар. Зул Ҳулайфа деган жойдан иҳром боғлаб, қурбонликларини ҳам ҳайдаб олдилар. Ривоятларда келишича, ўшанда Расулуллоҳнинг ўзлари олтмишта туя олган эканлар. Ҳаммалари бир бўлиб, «лаббайка»ни айтиб, йўлга тушдилар. Марриз-Заҳрон деган жойга яқинлашганларида Муҳаммад ибн Саламани от ва қуроллар билан олдинга жўнатдилар. Буни кўрган мушриклар, Расулуллоҳ орадаги ўн йилгача уруш қилмаслик аҳдини бузиб, бизга ғазот қилиб келаяпти, деб ўйлаб қўрқувга тушишди ва Макка аҳлига бу хабарни етказишди. Набий алайҳиссолату вассаллом Марриз-Заҳронга келиб, ҳарамнинг белгилари кўринадиган жойга тушдилар ва қурол-аслаҳаларини Ботни Яъжиж деган жойга юбориб, ўзлари аҳдномада шартлашилганидек, қиличларини қинида сақлаган ҳолда Маккага қараб юрдилар. 

Набий бошлиқ саҳобалар Маккаи Мукаррамага кириб борганларида мушрикларнинг раҳбарлари уларни кўришга тоқат қила олмай, шаҳардан ташқарига чиқиб кетдилар. Қолганлар эса – эркак-аёл, ёш-яланг, қариялар ва болалар йўл четига, томларнинг устига чиқиб томоша қилиб ўтирдилар. 

Саҳобалар Набий алайҳиссаломнинг атрофларида «лаббайка»ни баралла айтиб, кириб келишди. Расули Акрам соллаллоҳу алайҳи васаллам эса, Ҳудайбия куни минган туялари Қасвони минган ҳолларида она шаҳарлари Маккага кириб келдилар. Абдуллоҳ ибн Равоҳа ал-Ансорий розияллоҳу анҳу Расулуллоҳнинг туяларини юганидан тутиб:

«Муҳаммад Расули бўлган Зот исми билан,

Дийнидан ўзга дийн йўқ бўлган Зот исми билан!»

деб бошланувчи қасидани ўқиган ҳолда келар эди. 

Шундай қилиб, Қуръоннинг ғайбдан берган хабари рост чиқди. Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг тушлари тасдиқланиб, Маккаи Мукаррама фатҳи бўлди. У ердаги барча аҳоли Исломга кирди. Ислом Арабистон ярим оролининг бошқа тарафларига ҳам тарқалди. Кейинчалик эса, навбатдаги оятда баён қилинганидек, Аллоҳнинг ваъдаси юзага чиқиб, Ислом барча дийнлардан устун бўлди. 

Қуръони Каримда Од, Самуд, Туббаъ, Лут қавмлари каби асари қолмаган жамоатлар ҳақида хабар берилган. Булар Қуръондан бошқа жойда келмаган хабарлардир. Бу ҳам Қуръони Карим Аллоҳ таолонинг ҳузуридан эканлигига далолатдир.

Аллоҳ таоло ўз набийига Тури Сийнода Мусонинг Роббисига қилган муножотини баён қилиб, бундай деб марҳамат қилади: «Биз нидо қилган чоғимизда Турнинг ёнида йўқ эдинг. Лекин Роббингдан раҳмат сифатида сендан олдин огоҳлантиргувчи келмаган қавмни огоҳлантириш учун (қиссаларни сенга билдирдик). Шоядки эсласалар» («Қосос» сураси, 46-оят). 

Яъни, Биз Мусога Тур тоғининг ёнида нидо қилганимизда сен у ерда йўқ эдинг. Аммо Биз у ерда бўлиб ўтган қиссани сенга билдирдик. Бу иш сендан олдин огоҳлантиргувчи – Набий келмаган қавмни огоҳлантиришинг учун Роббингнинг сенга берган раҳматидир.

Аллоҳ таолонинг ўзи бу каби мўъжизаларга ишора қилиб шундай дейди: «Ана шу ғайб хабарларини сенга ваҳий қилмоқдамиз. Бундан олдин уларни сен ҳам билмас эдинг ва сенинг қавминг ҳам. Бас, сабр қил, албатта, оқибат тақводорларникидир» («Ҳуд» сураси, 49-оят). 

Нуҳ алайҳиссалом ва у кишининг қавмлари аллақачон ўтиб кетган. Уларнинг хабарини Муҳаммад алайҳиссалом ҳам, у кишининг қавмлари, Арабистон аҳолиси ҳам билмас эдилар. 

«Ана шу ғайб хабарларини сенга ваҳий қилмоқдамиз. Бундан олдин уларни сен ҳам билмас эдинг ва сенинг қавминг ҳам.»

Мана энди, ана шу одамларга ваҳий йўли билан номаълум нарсаларнинг хабари – Нуҳ алайҳиссалом ва у зотнинг қавмлари хабари келди.

4. Юқори савиядаги балоғат.

Қуръоннинг барча лафзлари ва жумлалари балоғатнинг юқори чўққисидадир. Калом фасоҳатини, таъбир балоғатини ва таъсир қувватини жамловчидир. Калималари бир-бирига мутаносиб ва жипсдир. Калом ва маъноларда тарқоқлик, заифлик, қоқилиш ва пастлашиш йўқдир. Башар каломида топилмайдиган даражадаги юқори, мутаносиб ва олий даражададир. Бундай интизом фақатгина Қуръонда бордир. Чунки, Қуръон мутлақ қудрат соҳиби бўлган Аллоҳ таолонинг каломидир. Инсонлар эса, доимий равишда бир хил савияда гапириш қобилияти бўлмаган ожиз бандалардир. Баъзи вақтларда бировни васф қилаётганида, мақтаётганида ёки ҳажв қилаётганида уларнинг ожиз балоғати вақтинчалик юзага келиши мумкин, холос. 

Юқоридаги гапларимизга Қуръон нозил бўлаётганида унинг Қурайш катталаридан иборат душманларининг гаплари далил бўлади. 

Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Қуръон тиловат қилишларининг ўзи кучли даъват эди. Чунки, тиловатни эшитган одам ўзи билмаган ҳолда мафтун бўлиб қолар эди.

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръони Каримни тиловат қилганларида, Қурайшнинг бошлиқлари ҳам тинглашарди. 

Аммо, ундан таъсирланиб қолмаслик учун турли чораларни кўриб, сунъий тўсиқлар пайдо қилишга уринишар эди. 

Бу ҳақда энг машҳур Ислом тарихчиларидан бири, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сийратлари ҳақидаги дастлабки китоблардан бирининг соҳиби Ибн Исҳоқ имом Ибн Шиҳоб Зуҳрийдан қуйидагиларни ривоят қилади: 

«Иттифоқо, бир кечада Абу Суфён ибн Ҳарб, Абу Жаҳл ибн Ҳишом ва Бани Заҳро қабиласининг шартномадоши ал-Ахнас ибн Шурайқ Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз уйларида намоз ўқиётганларида қулоқ солиш учун чиқибдилар. Улардан ҳар бири алоҳида-алоҳида ўтириб тинглабди. Бир-биридан хабари йўқ экан. 

Кечаси билан у зот соллаллоҳу алайҳи васалламга қулоқ солиб, тонг отганда тарқалишибди. Йўлда учрашиб қолиб бир-бирини маломат қилишибди. Бир-бирларига, энди қайта келмайлик, эси паст одамларимиз кўриб қолсалар, кўнгилларига баъзи шубҳалар тушишига сабаб бўламиз, дейишибди-да, тарқалиб кетишибди. 

Иккинчи кечаси эса, улардан ҳар бири яна ўз жойига келиб, яна кечаси билан (Қуръон) эшитиб чиқибди. Тонг отганда қайтиб кетаётиб, йўлда учрашиб қолишибди ва яна бир-бирларига аввалги гапларни айтишибди. 

Учинчи кечаси ҳам келиб, туни билан (Қуръон) эшитиб чиқишибди. Тонг отганда қайтиб кетаётиб, яна аввалги ҳол такрорланибди. Бир-бирларига: «Қайтиб келмасликка аҳд қилмагунимизча тарқамаймиз», дейишибди. Сўнгра аҳдлашиб, тарқалиб кетишибди.

Кундузи ал-Ахнас ҳассасини қўлига олиб Абу Суфён ибн Ҳарбнинг уйига борибди ва унга: 

«Эй, Абул Ҳакам, Муҳаммаддан эшитганларинг ҳақида фикринг нима?» – дебди. Абу Суфён: 

«Нима эшитдим? Биз Бани Абду Маноф билан шараф талашганмиз. Улар ҳам кишиларга таом берганлар. Биз ҳам берганмиз. Улар улов бердилар. Биз ҳам улов бердик. Улар хайри-эҳсон бердилар. Биз ҳам бердик. Ҳамма тиз тушиб, пойгага қўйилган икки отдай бўлиб қолди. Шунда улар: «Биздан Набий бор, унга осмондан ваҳий келади», – дедилар. Биз буни қачон идрок қиламиз? Аллоҳга қасамки, биз ҳеч қачон унга иймон ҳам келтирмаймиз, уни тасдиқ ҳам қилмаймиз», деди. Ал-Ахнас унинг олдидан туриб кетди».

Мутаассиблик ва мансабпарастликкина уларни иймонга келишдан тўсиб турарди. 

Валид ибн Муғийра Қурайш қабиласининг бошлиқларидан ва бойларидан бўлиб, Набий алайҳиссаломга озор беришда, Қуръони Каримга қарши ҳужум уюштиришда етакчилардан бўлган. Набий Муҳаммад алайҳиссалом «Ҳаа мийм танзийлул китаби» оятини масжидда ўқиётганларида Валид ибн Муғийра кўнгли эриб, ўз қавми Бани Маҳзум қабиласи олдига борди ва:

«Аллоҳга қасамки, мен ҳозиргина Муҳаммаддан бир калом эшитдим, у башарнинг каломи эмас, у жиннинг каломи ҳам эмас, бу каломнинг ўзгача ҳаловати бор, бу каломнинг ўзгача таъсири бор, албатта, унинг усти самарали, ости баракали, албатта, у устин келади ва ҳеч нарса ундан устин бўла олмайди», деб айтди. Сўнгра уйига қараб кетди. Қурайш қабиласи аъзолари: «Аллоҳга қасамки, Валид дийндан чиқибди, Қурайшнинг барчаси ҳам дийндан чиқади энди», – дедилар. 

Қуръони Каримнинг қалбларга таъсири, нафсларга султони борлигини, инсоният диққати ва эҳтимомини ўзига тортишлигини ҳеч бир кимса инкор этолмайди. Чунки, Қуръони Карим Аллоҳ таолонинг қадимий каломидир.

Қуръон аҳкомлари:

Қуръон аҳкомлари Ислом таълимотнинг асосидир. Зеро, унда инсон ҳаётининг барча соҳалари тўлиқ қамраб олинган. Бирини олиб иккинчисини ташлаб қўйилмаган. Мазкур аҳкомлар уч навдан иборатдир:

1. Ақийда оид аҳкомлар. 

Булар ҳар бир мукаллаф – балоғатга етган, оқил инсон эътиқод қилиши вожиб бўлган нарсалар, яъни Аллоҳнинг борлиги ва бирлиги, фаришталар, самовий китоблар, Расуллар ҳамда охират кунига алоқадор бўлган ва мусулмон банда эътиқод қилиши вожиб бошқа нарсалардан иборатдир. Буларни «ақоид ҳукмлари» ҳам дейилади.

2. Ахлоққа оид аҳкомлар. 

Булар ҳар бир мукаллаф – балоғатга етган, оқил мўмин-мусулмон ўзини зийнатлаши лозим бўлган фазийлатлар ва ўзини сақлаши лозим бўлган разийл нарсаларнинг баёнидир. Буларни «руҳий тарбия» ёки «тасаввуф» ҳам дейилади.

3. Амалга оид аҳкомлар. 

Булар ҳар бир мукаллаф – балоғатга етган, оқил мўмин-мусулмондан содир бўладиган сўзлар, ишлар, шартномалар ва тасарруфотлардан иборат бўлиб, уларни «Қуръон фиқҳи» ҳам дейилади. Ушбу амалга оид ҳукмлар икки турга тақсимланади:

1. Ибодат аҳкомлари: Булар намоз, рўза, закот, ҳаж, назр, қасам, қурбонлик ваш у каби бошқа нарсалар, яъни инсоннинг ўз Роббига қуллигини, бандалигини тартибга соладиган, қурбат ҳосил қилишига ёрдам берадиган ҳамда ихтиёрий амаллардир.

2. Муомалот аҳкомлари: Булар шартномалар, тасарруфотлар, жиноятлар ва жазолар каби ижтимоий алоқаларни тартибга соладиган нарсалардир. 

Муомалот ҳукмлари қуйидагиларни ўз ичига олади. 

– Аҳволуш шахсийя, яъни, оила кодекси – турмуш қуриш, ажралиш, мерос ва нафақалар каби масалалар. 

– Маданий аҳкомлар – фуқаролик кодекси, яъни молиявий нарсалар, олди-сотди, ижара, гаров ва ширкат каби масалалар. 

– Жиноий аҳкомлар – жиноят кодекси, мукаллаф содир этган жиноятларга бериладиган жазолар, суд ва даъволар ҳамда адолатни йўлга қўядиган нарсалар. 

– Дастурий аҳкомлар – конститутсион ҳукмлар низоми. Инсон ҳуқуқлари ва фуқаролар билан ҳокимлар орасидаги алоқалар. 

– Аҳкамуд давлийя – халқаро алоқалар кодекси. Ислом жамиятининг хорижий давлатлар билан алоқаси, тинчлик ва уруш, исломий жамиятларда мусулмон бўлмаган кимсалар билан бўладиган муомалаларкаби масалалар. 

Иқтисодий аҳкомлар – молиявий кодекс. Булар – якка шахсларнинг молиявий аҳволи, давлат олдидаги мажбуриятлари, давлат хазийнасини тўлдириш, ўлжалар, ушр, харож, топилган конлар ёки давлат аралашмайдиган закот, садақа, хайр-эҳсон, қарз, оиладаги нафақалар, мерос ва васиятлар, хуллас кишилар фойдаланадиган молиявий масалалардан иборат.

Қуръонда ибодат, оила ва мерос каби баъзи ҳукмлар батафсил баён қилинган. Буларни «таъаббудий ҳукмлар» дейилади. Яъни, инсоннинг дахли йўқ ҳукмлар. Баъзи масалалар эса, ижмолий – умумий ҳолда келган, уларнинг тафсилоти умматнинг ақлига, уламоларнинг ижтиҳодига ташлаб қўйилган. 

Оятларнинг ҳукмларга далолати

Қуръони Карим оятлари собит бўлиши ва нақл қилиниши жиҳатидан, юқорида айтилганидек, саҳиҳ нақл ва қатъийликни ифодалайдиган мутавотир йўл ила келгандир. 

Ҳозирги лаҳзагача, Аллоҳ таолонинг инояти ила, Қуръони Карим Аллоҳ таолонинг ҳузуридан қандоқ нозил бўлган бўлса, бирор ҳарфи ҳам ўзгармай, ўшандоқ ҳолида турибди. Аллоҳ таолога беадад ҳамду санолар бўлсинким, ҳозирги онларгача Қуръони Карим Аллоҳ таоло нозил қилган ҳолида, заррача ўзгаришсиз ўқилмоқда, ёдланмоқда ва ёзилмоқда. Бу маънода Қуръони Карим ягона китобдир. Қуръони Карим биринчи бор ёзилгандан бошлаб ҳозиргача бирор ҳарфи ҳам ўзгармагани аниқ. Қуръони Карим биринчи бор талаффуз қилинганидан бошлаб, ҳозиргача бирор лафзи бошқача талаффуз қилинмагани ҳам аниқ.

Мазкур эътибордан, Қуръони Каримнинг ҳозирги ҳолида Аллоҳ таоло томонидан нозил этилгани собит ҳақийқат эканига эътиқод қилиш ҳар бир мусулмон учун ҳам фарз, ҳам вожибдир. Қайси бир мусулмон унинг бирор сураси, ояти ёки ҳарфидан шубҳа қилса, дийндан чиқиб, кофир бўлади.

Юқорида зикр этилиб, шарҳ қилинган таърифдаги ва шаклдаги Қуръони Карим мусулмонлар ўн беш асрдан буён эътиқод қилиб, эъзозлаб, ёд олиб, авлоддан авлодга нақл қилиб, китоб шаклида ёзиб, ибодатларида тиловат қилиб ва ниҳоят, амал қилиб келаётган илоҳий китобдир. 

Дунёдаги яккаю ягона, бирор ҳарфи ҳам ўзгармай, Аллоҳ таолодан қандоқ нозил бўлган бўлса, шундоқ сақланиб келаётган китоб ҳам худди шу Қуръони Каримдир. 

Аммо Қуръони Карим оятларининг аҳкомларга далолати гоҳида қатъий, гоҳида зонний(қатъий эмас) бўлади.

1. Далолати қатъий матн Қуръонда келган ва уни ўзи тайин қилинган маънодан бошқа ҳеч бир маънога буриб бўлмайдиган лафздир. Бу турдаги матнга мерос, ҳадд (шаръий жазолар) ва каффоротлар ҳақидаги оятлар мисол бўлади. 

Масалан, мерос масаласидаги ҳукмлар «Нисо» сурасида қатъий баён этилган. Аллоҳ таоло бу борада шундай деб марҳамат қилади: «Аллоҳ сизга фарзандларингиз ҳақида васият этиб, бир ўғилга икки қиз насибасича беришни амр этади. Агар улар иккитадан кўп (аёл) бўлсалар, уларга у (ота) қолдирганнинг учдан иккиси. Агар қиз битта бўлса, унга ярми. Агар у(маййит)нинг боласи бўлса, у тарк қилган нарсадан ота-онасининг ҳар бирига олтидан бир. Агар унинг боласи бўлмаса ва ота-онаси меросхўр бўлса, онасига учдан бир. Агар унинг ака-укалари бўлса, онасига олтидан бир. У қилган васият ёки қарзини адо этгандан сўнг. Оталарингиз ва болаларингиздан қайси бирлари сизга манфаатлироқ эканини билмассизлар. Бу, Аллоҳ жорий қилган фарздир. Албатта, Аллоҳ билувчи ва ҳикматли зотдир» (11-оят).

Ушбу ояти кариманинг далолати қатъийдир. Уни бошқа маънога буришнинг ҳеч қандай эҳтимоли йўқ. Далолати қатъий матн бўлгани учун, уни ўзи тайин қилинган маънодан бошқа ҳеч бир маънога буриб бўлмайди. Ҳар бир меросхўрга меросдан ушбу оятда кўрсатилган ҳисса берилади. 

Аллоҳ таоло ўғриларни қандай жазолаш ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Ўғри эркак ва ўғри аёлнинг қўлларини кесинглар. Бу уларнинг қилмишига жазо ва Аллоҳдан иқобдир. Аллоҳ азийз ва ҳакиймдир» («Моида» сураси, 38-оят).

Бу ояти кариманинг далолати ҳам қатъийдир. Уни ҳам бошқа маънога буришнинг ҳеч қандай эҳтимоли йўқ. Эркак бўлсин, аёл бўлсин, ўғрилиги собит бўлган шахснинг қўли кесилишини бошқа маънога буриб бўлмайди. 

Аллоҳ таоло «Нур» сурасида дейди: «Покиза аёлларга (бўҳтон) тоши отиб, сўнгра тўртта гувоҳ келтира олмаганларни саксон дарра уринглар ва уларнинг гувоҳлигини абадий қабул қилманглар. Ана ўшалар фосиқлардир» («Нур» сураси, 4-оят). 

Бу ояти кариманинг далолати ҳам покиза шахсларни зинода айбловчиларнинг жазоси ҳақида қатъийдир. Уни ҳам бошқа маънога буришнинг ҳеч қандай эҳтимоли йўқ. Эркак бўлсин, аёл бўлсин туҳматчилиги собит бўлган шахсга саксон дарра урилади.

2. Далолати зонний(қатъиймас) матн Қуръонда келган битта маънодан бошқа маънога ҳам таъвийл қилса бўладиган лафздир. 

Бу маънода қуйидаги ояти карима маълум ва машҳурдир: «Талоқ қилинган аёллар уч қуръу кутарлар» («Бақара» сураси, 228-оят). 

Ушбу ояти каримадаги ҳукм эри билан бирга яшаган, ҳайз кўрадиган ва талоқ қилинган аёлларга оиддир. Таржимада «қуръу» сўзини айнан олдик. Чунки, бу сўзни араб тилидан бошқа тилга таржима қилишнинг умуман иложи йўқ. Биргина шу оятнинг ўзида у бир-бирига зид иккита маънони англатади. Қуръу, бир маънога кўра, ҳайзни англатса, иккинчи маънога кўра, унинг тескарисини–ҳайздан покланиш маъносини англатади. 

Тафсирчиларимиз ҳам, фиқҳий мазҳаблар бошлиқлари имомларимиз ҳам бу масалада иккига бўлинишган. Имом Абу Ҳанийфа раҳматуллоҳи алайҳи «қуръу»ни, «ҳайз» деб тушунтирганлар. Шунга биноан, ояти каримадаги: «Талоқ қилинган аёллар ўзларича уч қуръу кутарлар» жумласининг маъноси «уч ҳайз кутадилар» бўлади. Демак, эри билан бирга яшаган, ҳайз кўрадиган аёлни эри талоқ қилса, у аёл ўзича идда санаб, уч ҳайз кўргунча ўтиради. Шу муддат ичида иддадаги аёл нима қилиши керак бўлса, шуни қилади.

Имом Шофеъий мазҳабида эса, «қуруъ»ни «поклик» деб таъвийл қилинган ва мазкура аёлнинг ҳукми ҳам шунга қараб бўлади. Бундай лафзларни «муштарак» дейилади. Яъни, бирдан ортиқ маънога шерик, дегани. Албатта, бу каби сўзларнинг далолати бир маънога нисбатан қатъий бўлмайди. 

Далолати зонний(қатъиймас) матнлардан яна бири омм(умумийлик)ни ифода қилувчи лафзлардир.

Аллоҳ таоло «Моида» сурасида айтади: «Сизларга ўлимтик, қон, чўчқа гўшти, Аллоҳдан бошқанинг номи ила сўйилган, бўғилиб ўлган, уриб ўлдирилган, йиқилиб ўлган, сузиб ўлдирилган, йиртқич еган ҳайвонлар ҳаром қилинди...» (3-оят).

Ушбу ояти каримадаги «ўлимтик» лафзи омм, яъни умумийдир. Унинг далолати қатъий эмас. Чунки, бунда ҳар бир ўлимтикнинг ҳаромлиги эҳтимоли ва денгиз ҳайвонларидан бошқа ўлимтикларнинг ҳаромлиги эҳтимоли ҳам бор. Чунки, лафз омм – умумийдир. 

Шунингдек, бу оятдаги «қон» сўзи ҳам омм (умумийлик)ни ифода қилади. Унда сўйганда отилиб чиққан қонми ёки томирларда қотиб қолганими экани аниқ эмас. 

Агар лафз муштарак, омм ёки мутлақ бўлса, уларнинг далолати зонний(қатъиймас) бўлади. Чунки, уни бир неча маънода таъвийл қилиш мумкин. Лекин бир мазҳабга эргашганлар учун ўша мазҳаб қабул қилган маъно қатъий ҳукм ҳисобланаверади.

Қуръонда баён услуби:

Қуръони Карим Аллоҳ таоло ҳузурида қиёматгача ҳимояланган абадий дастурдир. Унинг абадийлиги, башариятни қиёматгача тўғри йўлга бошловчи абадий дастур экани, ўз навбатида, жузъий эмас, куллий бўлишни, тафсилий эмас, ижмолий бўлишни, шомиллик ва умумийлик билан сифатланишни, ҳар замон ва макон ҳожатларини ўз ичига оладиган бўлишни, умматнинг тадаббурига, назар солиб фикр қилишига йўл очадиган бўлишни тақозо қилади.

Шунинг учун ҳам, Қуръони Каримни шарҳлашда, тушунтириб беришда, ҳукмларини баён қилишда суннатга эҳтиёж тушади. Масалан, намоз ракъатлари, закот миқдорлари, ҳаж рукнлари, аҳд ва никоҳ шартлари Қуръони Каримда баён қилинмаган. Уларни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларидан билинади. Яъни, баъзи умумий ҳукмларни Қуръони Каримдан олган ҳолда, уларнинг хусусий-амалий тайбиғини суннатдан ўрганамиз.

Аҳкомларни баён қилишда Қуръони Каримнинг услублари турличадир. Агар бирор ишни қилиш ёки қилмаслик талаб қилинадиган бўлса, ўзига яраша балоғат ишга солинади. Шу йўл билан, мазкур ишга шавқни оширилади, уни бемалол қабул қилишга чақирилади.

1. Бирор ишни амалга ошириш ҳақидаги талаб гоҳо амр билан бўлади. 

Аллоҳ таоло мўмин-мусулмонларни хайр-эҳсон қилишга буюриб шундай дейди: «Эй, иймон келтирганлар! Сизга ризқ қилиб берган нарсаларимиздан, на олди-сотди, на ошна-оғайничилик ва на шафоатчилик йўқ кун келмасдан олдин нафақа қилинг» («Бақара» сураси, 254-оят). 

Аллоҳ таоло мўмин-мусулмонларни намозга буюриб, шундай марҳамат қилади: «Қуёш оғишидан то кун қоронғусигача намозни тўкис адо қил» («Исро» сураси,78-оят).

2. Баъзида талаб қилиш маъноси «фарз» ёки «ёзилиш» сўзлари билан келган. 

Аллоҳ таоло беҳуда қасам ичиб қўйган бандаларига енгиллик яратгани ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Батаҳқиқ, Аллоҳ сизларга қасамларингизни бўшатишни фарз қилди(шариатга киритди). Ва Аллоҳ сизнинг хожангиздир ва У ўта билувчи ва ўта ҳикматлидир» («Таҳрим» сураси, 2-оят). 

Мўмин-мусулмонларга рўзанинг фарз қилиниши ҳақида Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Эй, иймон келтирганлар! Сизлардан аввалгиларга ёзилганидек, сизларга ҳам рўза ёзилди. Шоядки, тақводор бўлсаларингиз» («Бақара» сураси, 183-оят).

3. Талаб маъноси гоҳида яхшилик ва гўзаллик сифатларини айтиш билан келади. 

Бу маънодаги Аллоҳ таоло шундай деб марҳамат қилади: «Эй, Одам болалари, батаҳқиқ, сизларга авратингизни тўсадиган либос ва зийнат либосини нозил қилдик. Тақво либоси, ана ўша яхшидир. Ана ўшалар Аллоҳнинг оят-белгиларидандир. Шоядки, эсласалар» («Аъроф» сураси, 26-оят). 

Инсонни ҳайвондан ажратиб турадиган аломатлардан бири либосдир. Одам авратини  беркитиб туриши учун Аллоҳ таоло унга либос ато қилган. Либоснинг зарури авратни пинҳон тутадиганидир. Лекин Аллоҳ таоло инсоннинг авратдан бошқа аъзоларини ҳам тўсиш эҳтиёжи борлигини инобатга олиб, либосни зийнат тарзида нозил қилди. Демак, либосни ўз ўрнида, яъни, шариатга мувофиқ истеъмол қилган инсон зийнатли ҳисобланади. Аммо, энг асосий либос–тақво либоси. Шунинг учун ҳам, Аллоҳ таоло оятда:

«Тақво либоси, ана ўша яхшидир», демоқда.

Агар одам оддий либос бадан авратларини тўсиб, жисмини зийнатласа, тақво либоси маънавий авратларни тўсиб, инсон қалбини зийнатлайди. Бу оятда тақво либосини лозим тутишни талаб қилиш маъноси бор.

Аллоҳ таоло жаннат эгалари бўлмиш солиҳ бандаларининг энг афзал ибодатлари уларнинг гўзал амаллари экани ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Гўзал амал қилганлар учун гўзал савоб ва зиёдалик бордир. Уларнинг юзларини қаролик ҳам, хорлик ҳам қопламас. Ана ўшалар жаннат эгаларидир. Улар унда абадий қолурлар» («Юнус» сураси, 26-оят). 

Ушбу ояти каримада гўзал амал қилиш талаби бор.

4. Қуръони Каримдаги талаб маъноси баъзан луғатда лозим қилишни ифодаловчи лафз билан келади. 

Масалан, ҳажнинг мусулмонларга фарз қилиниши ҳақида Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Одамлардан йўлини топганлари зиммасида Аллоҳ учун байтни ҳаж қилмоқ бурчдир» («Оли Имрон» сураси, 97-оят). 

Ушбу ояти карима ила ҳаж ибодати фарз бўлган. Оятнинг арабча матнида биз таржимада келтирган «зиммасида» ва «бурч» сўзлари йўқ. Бу маънолар араб тилидаги ушбу маъноларни ифода этувчи «ала» ҳарфидан келиб чиққан.

Бирор ишни манъ қилиш ёки ундан сақланишни талаб қилиш ҳам турли услублар ила йўлга қўйилади.

1. Баъзида бу маъно наҳй қилиш(қайтариш) билан ифода қилинади.

Аллоҳ таоло мўмин-мусулмонларни ҳар қандай шубҳали, нопок луқмадан, бир-бирларини ҳаққларига хиёнат қилишдан қайтариб, шундай деб марҳамат қилади: «Эй иймон келтирганлар! Бир-бирларингизнинг молларингизни ботил йўл билан еманг. Магар ўзаро розилик ила тижорат бўлса, майли. Ўзингизни ўзингиз ўлдирманг. Албатта, Аллоҳ сизларга раҳмлидир» («Нисо» сураси, 29-оят). 

Аллоҳ таоло мўмин-мусулмонларни қуйидаги оятда баён қилинган ҳаром ишлардан ҳам қайтаради: «Келинг, Роббингиз сизларга ҳаром қилган нарсаларни тиловат қилиб бераман: «Унга ҳеч нарсани ширк келтирманг! Ота-онангизга яхшилик қилинг! Очликдан қўрқиб, болаларингизни ўлдирманг. Биз сизларни ҳам, уларни ҳам ризқлантирурмиз. Фаҳш–бузуқ ишларнинг ошкорасига ҳам, махфийсига ҳам яқинлашманг. Аллоҳ ҳаром қилган жонни ўлдирманг. Магар, ҳаққ ила бўлса, майли». Ушбуларни сизга амр қилдикки, шояд ақл юритсангиз», деб айт»(«Анъом» сураси, 151-оят). 

Аллоҳ таоло мўмин-мусулмон бандаларини ҳаром ишлардан қайтарибгина қолмайди. Балки, ундай ишларнинг яқинига ҳам йўламасликка буюради: «Ва зинога яқинлашманглар. Албатта, у фоҳиша иш ва ёмон йўлдир» («Исро» сураси, 32-оят).

Оятда «зино қилманглар» эмас, балки «зинога яқинлашманглар» дейилмоқда. Бу дегани, зино қилманглар, дегандан кўра қаттиқроқдир. Демак, мўмин-мусулмон одам зино қилиш тугул, унинг яқинига ҳам йўламаслиги керак экан. Зинога олиб борувчи нарсалардан ҳам узоқда бўлиши лозим экан.

2. Баъзида бирор ишдан қайтариш учун ана шу нарсанинг яхшилик эмас, балки ёмонлик экани таъкидланади.

Бу ҳақда Аллоҳ таоло шудай деб марҳамат қилади: «Аллоҳ Ўз фазлидан берган нарсага бахиллик қилганлар, буни ўзларига яхшилик деб ҳисобламасинлар. Аксинча, бу уларга ёмонликдир. Қиёмат куни бахиллик қилган нарсалари ила бўйинлари ўралур» («Оли Имрон» сураси, 180-оят).

Бу оятда бандаларни бахилликдан қайтариш бу сифатни ёмонлаш ва унинг аянчли оқибатларининг хабарини бериш билан амалга оширилмоқда.

3. Баъзан оқибатининг ёмонлиги ёки зарарини зикр қилиш билан маълум бир амалларни тарк қилиш талаб қилинади.

Аллоҳ таоло Ўз оятларини ёлғонга чиқарганларнинг оқибати ёмон бўлишини билдириб, бундай дейди: «Сўнгра ёмонлик қилганларнинг оқибати Аллоҳнинг оятларини ёлғонга чиқарганлари ва уларни истеҳзо қилганлари учун ёмон бўлди» («Рум» сураси, 10-оят). 

Аллоҳнинг Набийларнинг келтирган оятларини ёлғонга чиқариш ва уларни мазаҳ қилиш энг ёмон одатдир. Бундай қилганларнинг оқибати ёмон бўлиши турган гап. Ёмонлик охират кунида бўлади. Қиёматнинг келишига эса, ҳеч шубҳа йўқ.

Аллоҳ таолога берган аҳдларига хиёнат қилган кимсаларнинг оқибати ёмон бўлиши ҳам муқаррардир. Бу ҳақда Аллоҳ таоло шундай деб марҳамат қилади: «Аллоҳнинг аҳдини мийсоқдан кейин бузадиганлар, Аллоҳ боғланишига амр этган нарсаларни узадиганлар ва ер юзида бузғунчилик қиладиганларга, ана ўшаларга лаънат ва уларга ёмон диёр бор» («Раъд» сураси, 25-оят).

Оятлардан ҳукм чиқаришнинг баъзи қоидалари:

1. Аллоҳ таоло бир ишга буюрган, уни улуғлаган, уни бу ишни қилувчини ёки ишнинг ўзини мақтаган бўлса, бу ишга  ёки уни бажарувчига муҳаббат қилса, унинг учун яхшилик ваъда қилган бўлса, уни «тўғри», «баракали» деб сифатлаган бўлса, у билан ёки у ишни қилувчи билан қасам ичган бўлса, мазкур иш шариатда бор бўлади. Ундай ишнинг ҳукми, шароитга қараб, фарз билан мандуб орасида бўлади. Агар жумла сийғасининг ўзи араб тили қоидаси бўйича ишни албатта қилиш кераклигини тақозо этса ёки ишни албатта қилишни ифода этадиган ёрдамчи омил билан келган бўлса, мазкур ишни амалга ошириш фарз бўлади. Бошқа ҳолатларда мандуб бўлади.

2. Шариат соҳиби бир ишни тарк қилишни талаб қилса, уни ёки ундай ишни қилувчини ёмонласа, лаънатласа, бундай ишни қилувчини ҳайвонларга ёки шайтонларга ўхшатса, у шуни «ифлос» ё «фисқ» деса, уни бу дунё ёки охират азобига сабаб қилса, уни «шайтоннинг амали» деса, «одамлар орасида адоват солади» деса, у иш шариатда йўқ. Яъни бу иш буюрилмаган ва унга рухсат ҳам берилмаган. Мазкур иш ҳаром ва макруҳ орасида бўлади. Агар жумла сийғасининг ўзи араб тили қоидаси бўйича ишни албатта тарк қилиш кераклигини ифода этса ёки ишни албатта тарк қилишни ифода этадиган ёрдамчи омил билан келган бўлса, мазкур ишни тарк қилиш фарз бўлади. Бошқа ҳолатларда мандуб бўлади.

3. Бирон ишни Аллоҳ таоло ҳалол деса, рухсат берса, «машаққат, танглик, гуноҳи йўқ» деса, ундай иш шариатдаги мубоҳ, рухсат берилган ишлардан ҳисобланади.

 

Иккинчи далил. Суннати мутоҳҳара

 

Ушбу бобдаги ҳадисларнинг таърифи, навлари, санади эътибори билан қисмлари, қатъий ва зоннийлиги, Қуръонга нисбатан ўрни, ҳужжатлилиги, оҳод ва мурсал хабарлар борасида уламоларнинг фикрлари ҳамда Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг феъллари ҳақидаги масалалар билан танишамиз.

Суннатнинг таърифи ва навлари:

«Суннат» сўзи луғатда «сийрат», «йўл» ва «одатлар» маъносида келади. Усулул фиқҳ уламолари истилоҳида эса: Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган ҳар бир қавл, феъл ва тақрирга «суннат» дейилади.

Бу таъриф суннатнинг уч навлигини кўрсатади:

1. Қавлий суннат: 

Бу навдаги суннат Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг турли мақсадлар ва муносабатларда айтган сўзларидир. Бу турдаги суннатга қуйидаги ривоятларни мисол қилишимиз мумкин: Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Сиздан бирортангиз, токи мен унга ота-онасидан, боласидан ва одамларнинг ҳаммасидан маҳбуброқ бўлмагунимча, мўмин бўла олмайди», – дедилар». Икки Шайх ва Насаий ривоят қилишган.

Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Мусулмон мусулмонлар унинг тилидан ва қўлидан саломат бўлган одамдир. Муҳожир Аллоҳ қайтарган нарсадан ҳижратда (узоқда) бўлган одамдир», – дедилар». Бешовлари ривоят қилишган.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Иймон етмиш нечта ёки олтмиш нечта шўъбадан иборатдир. Унинг энг афзали «Лаа илаҳа Иллаллоҳ» демоқлик ва энг кичиги йўлдаги озор берадиган нарсани олиб ташлаш. Ҳаё, иймоннинг шўъбасидир», – дедилар» Бешовлари ривоят қилган.

2. Феълий(амалий) суннат: 

Бу, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қилган амалларидир. Масалан: намоз ва ҳажни адо этишлари ва шу каби бошқа феъллари. Суннатнинг бу турига қуйидагиларни мисол қилишимиз мумкин.

Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам қачонки халога кирсалар, узукларини ечиб қўяр эдилар». Абу Довуд ва Термизий ривоят қилишган.

Яна ўша кишидан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам қачонки халога кирсалар: «Аллоҳумма аъуузу бика минал хубуси вал хабаиси» («Аллоҳим, сендан эркак ва урғочи ифлослар (шайтонлар)дан паноҳ тилайман»), – дер эдилар». Бешовлари ривоят қилишган.

Ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам қачон ҳожатни ирода қилсалар, кийимларини кўтармас. Уни ерга яқинлаштирар эдилар». Абу Довуд ва Термизий ривоят қилишган.

3. Тақририй суннат: 

Бу, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам очиқ иқрор бўлган ёки олдиларида содир бўлганидан сўнг индамаган, ўз даврларида қилинганлигини билганларида ёки зоҳир бўлганида уни мақтаган ё рози бўлган нарсалардир.

Тақририй суннатга қуйидаги мисолларни келтиришимиз мумкин.

Абу Саъид розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Икки киши сафарга чиқдилар. Намоз ҳозир бўлди. Икковларининг суви йўқ эди. Пок тупроқ ила таяммум қилиб намоз ўқидилар. Сўнгра вақт чиқмай туриб сув топдилар. Бас, улардан бири тоҳарат ва намозни қайтарди. Бошқаси қайтармади. Сўнгра Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келиб, у зотга бўлган нарсани зикр қилдилар. Бас, у зот қайтармаган шахсга: «Суннатни топибсан. Намозинг кифоя қилади», – дедилар. Тоҳарат қилиб, намозини қайта ўқиганга эса: «Сенга икки марта ажр берилади», – дедилар». Абу Довуд ва Насаий ривоят қилишган.

Амр ибн Осс розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Зотус-Салосил ғазотида совуқ кечада эҳтилом бўлиб қолдим. Ғусл қилсам ҳалок бўламан, деб қўрқиб таяммум қилдим. Сўнгра шерикларимга Бомдод намозини ўқиб бердим. Улар буни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга зикр қилдилар. Ул зот: «Эй Амр, жунуб бўлиб туриб шерикларингга намозга ўтдингми?» – дедилар. Мен у кишига ғусл қилишдан манъ қилган нарсанинг хабарини бердим ва: «Аллоҳнинг: «Ўзингизни ўзингиз ўлдирманг. Албатта, Аллоҳ сизларга ўта меҳрибондир», деганини эшитганман», – дедим. 

Бас, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам кулдилар ва бирор нарса демадилар». Абу Довуд ва Бухорий ривоят қилишган.

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир кун олдимга масрур ҳолларида юзларидан қувонч барқ уриб кириб келдилар ва: «Эй Оиша! Биласанми, Мужаззиз ал-Мудлижий олдимга кириб, Усома ва Зайдни бошларига чопон ёпилган ҳолида, очиқ турган оёқларини кўриб, албатта, ушбу оёқлар бир-биридандир, деди!» – дедилар». Бешовлари ривоят қилишган.

Зайд ибн Ҳориса розияллоҳу анҳу Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг озод қилган қуллари, тутинган ўғиллари эди. Ота-бола тутиниш бекор қилингандан кейин ҳам Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан Зайд ибн Ҳориса розияллоҳу анҳунинг оилалари орасида яқин алоқалар давом этар эди. Зайд розияллоҳу анҳу оқ танли бўлишига қарамай, у кишининг ўғиллари Усома розияллоҳу анҳу қора эдилар. Усоманинг оналари Барака Ҳабашия розияллоҳу анҳо қора танли аёл эдилар. Баъзи бир фитначи кишилар: «Оқ танли одамнинг боласи ҳам қора танли бўладими? Бу ерда бир гап бўлса керак», деб фисқу-фасод гаплар тарқатар эдилар. Бу гаплардан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам хижолат бўлар, эзилар эдилар. Бу масалада гапни бирёқлик қилиш мақсадида ўша вақтнинг урфига кўра Мужаззиз Мудлижий номли қиёфачини таклиф қилинди. У кимларни аниқлаши кераклигини билмаслиги учун Зайд розияллоҳу анҳу ва у кишининг ўғиллари Усомани бир уйга ўтқазиб, бошларига чопон ёпиб қўйилди. Икковларининг фақат оёқларигина очиқ турар эди. Қиёфачи келиб, оёқларни кўрди ва: «Бу оёқлар бир-биридандир», деди. Яъни, ота-боланинг оёқларидир, деди. Бу гапдан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам жуда ҳам хурсанд бўлиб кетдилар ва Оиша онамиз васф қилганларидек масрур ҳолатда кириб келиб, бўлган воқеани айтиб бердилар. Бу набавий тақрирдир.

Суннатнинг санади эътиборидан қисмлари:

Суннат санади эътиборидан жумҳур наздида икки қисмдир: суннати мутавотира ва оҳод.

Ҳанафийлар наздларида эса уч қисмдир: суннати мутавотира, суннати машҳура ва оҳод.

1. Мутавотир суннат: 

«Мутавотир» сўзи луғатда «кўплик» ва «кетма-кет» маъносини англатади. Уламолар истилоҳида эса, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан ҳадисни ривоят қилган биринчи, иккинчи ва учинчи ҳалқа одамларининг ёлғонга келишувга имкон бермайдиган даражада кўп бўлишидир. 

Мисол учун, бир ҳадисни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан ўттиз киши ривоят қилган. Худди шу ҳадисни мазкур ўттиз саҳобийдан шу қадардаги ёки ундан ҳам кўп ададдаги тобеъинлар, улардан эса худди шунча табаъа тобеъинлар ривоят қилганлар. Ана ўша ҳадис «мутавотир ҳадис» дейилади. Ҳадиснинг мутавотир бўлиши учун унинг ровийлари маълум ададда бўлиши шарт қилинмаган. Фақат, ақл тақозоси ила бунча киши ёлғонга тил бириктириб олишлари мумкин эмаслиги собит бўлса, етади.

Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тоҳарат қилишлари, намоз ўқишлари, рўза тутиб, ҳаж қилишлари, жумъада хутба ўқишлари, азон, иқомат каби амалий суннатлари кўп марта, кўпчилик ҳузурида бўлгани учун, булар ҳақида ҳаддан ташқари кўп одамлар ривоят қилган. Мана шу масалаларга тегишли ҳадислар мутавотир ҳисобланади. 

Шунингдек, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг баъзи қавлий суннатлари ҳам мутавотир даржасига етган. Уларга қуйидаги ҳадисларни мисол этиб келтиришимиз мумкин:

Анас ибн Молик розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким менга ёлғонни қасд қилса, дўзахдаги уйини олаверсин», – дедилар». Тўртовлари ривоят қилишган.

Ушбу ҳадиси шарифни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан юздан ортиқ саҳобий ривоят қилганлар.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу тоҳарат қиладиган жойда одамларнинг тоҳарат қилаётганларини кўриб: «Тоҳаратни яхшилаб қилинглар, мен Абул Қосим соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: «Ароқийбларга дўзахда ҳалокат бўлсин!» деганларини эшитганман», – дедилар». Бошқа бир ривоятда: «Товонларга дўзахда ҳалокат бўлсин», дейилган. Бешовлари ривоят қилишган.

«Ароқийб» – «арқуб»нинг жами бўлиб, араб тилида товон устидаги йўғон пай шу ном билан аталади.

Ушбу ҳадиси шарифни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан ўн иккита саҳобий ривоят қилганлар.

Ўз навбатида, мутавотир ҳадислар ҳам икки хил бўлади.

Биринчи хили – лафзий мутавотир. 

Бу хилдаги ҳадисларнинг барча ривоятларида келган лафз ҳам, маъно ҳам бир хил бўлади. Мисол учун, бир саҳобий Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан «Ким менга ёлғонни қасд қилса, дўзахдаги ўриндиғини олаверсин» ҳадисини ривоят қилган. Иккинчи саҳобий ҳам худди шу лафз билан ривоят қилган. Учинчиси ҳам, тўртинчи, бешинчиси ҳам ва ҳоказо...

Иккинчи хили – маънавий мутавотир.

Бу хилдаги ҳадисларнинг маъноси бир хил бўлса ҳам, ўша маънони ифода этувчи лафзлар турлича бўлади. Бунга уламолар «Дуода икки қўлни кўтариш» ҳадисини мисол қиладилар. 

Бу борада Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан юзга яқин ҳадис ривоят қилинган. Уларни умумлаштирувчи маъно дуо пайтида икки қўлни кўтариш бўлса ҳам, иборалари, ҳолатлари ва воқеалари турли-туман. Уларни алоҳида олинадиган бўлса, мутавотир бўла олмайди. Аммо ривоятларнинг умумий маъноси – дуода икки қўлни кўтариш – мутавотир даражасига етган. 

Мутахассис олимларнинг таъкидлашларича, бизга етиб келган мутавотир ҳадислар сони 309 тани ташкил этади. Бу ҳақда шайх Муҳаммад бин Жаъфарнинг «Ан-назмул мутаносир фил ҳадисил мутавотир» деган китобига ўхшаш алоҳида китоблар ҳам битилган.

Мутавотир ҳадис Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан экани қатъийдир, унга амал қилиш вожибдир. Мутавотир ҳадис ила собит бўлган ҳукмни инкор қилган киши кофир, бундай ҳукмни эътироф этиб, лекин унга амал қилмаган одам гуноҳкори азим бўлади.

2. Суннати машҳура. 

Машҳур суннат Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан қилинган ривоят бўлиб, адади мутавотир даражасига ровийларидан битта ёки иккита етмай қолганидир. Саҳобалардан кейинги иккинчи асрдаги тобеъинлар ва учинчи асрдаги табаъа тобеъинлар адади мутавотир даражасида, аммо саҳобалар озчилик бўлганидир. 

Аввалги уч асрдан кейин ровийлар сони кўпайиб кетишининг аҳамияти йўқ. 

«Амаллар ниятга қараб», «Ислом беш нарса устига бино қилинган», «Зарар кўриш ҳам, зарар келтириш ҳам йўқ», махсига масҳ тортиш ва зинокорни тошбўрон қилиш ҳадислари машҳур суннатлар жумласидандир.

Машҳур ва мутавотир орасидаги фарқ шуки, мутавотир суннатда аввалги уч асрда яшаган ровийлар адади ёлғонга келиша олмайдиган даражада кўп бўлади, аммо машҳур суннатда аввалги уч асрнинг биринчи асридаги ровийлар, яъни саҳобий ровийлар адади мутавотир даражасидан камроқ бўлади.

Машҳур суннатнинг саҳобалардан ривоят қилиниши қатъийдир, бироқ Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилиниши қатъий эмас. У, илмга яқин бўлган зонни ва хотиржамликни ифода қилади. Буни инкор қилган кимса фосиқ бўлади. Машҳур суннат билан Қуръондаги омм хоссланади ва мутлақ қайдланади, худди мутавотирдаги сингари.

Машҳур суннат билан Қуръондаги мутлақ қайдланишига қуйидаги мисолни келтириш мумкин.

Аллоҳ таоло мерос ва васият ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Уларга сиз қолдирган нарсанинг–агар болангиз бўлмаса–чораги тегади. Агар болангиз бўлса, уларга сиз қолдирган нарсанинг саккиздан бири тегади. Сиз қилган васиятни ёки қарзингизни адо этгандан сўнг» («Нисо» сураси, 12-оят).

Ушбу ояти каримадаги «васият» мутлақни – қайд қилинмасликни ифода этади. Яъни, ўлаётган одам ўз молини мутлақ тарзда, чегараланмаган ҳолда бировларга васият қилиши мумкинлигини англатади. 

Оятда келган бу мутлақлик ҳадис билан қайдланган, яъни, чегараланган. Бунга далил Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг машҳур суннатларидан олинган. Саъд ибн Абу Ваққос розияллоҳу анҳу ўз молларининг ҳаммасини садақа қилиш ҳақида васият қилмоқчи эканларини айтганларида, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам рухсат бермаганлар. «Ярмини-чи?» деб сўраганларида ҳам, изн бермаганлар. «Учдан бирини-чи?» деганларида:

«Учдан бир. Учдан бири ҳам кўп-у(майли). Сен меросхўрларингни бой ҳолларида қолдириб кетмоғинг, уларни одамлардан тиланиб юрадиган ҳолларида қолдириб кетмоғингдан яхшидир», деганлар. 

Ушбу ҳадиси шарифга биноан учдан бирдан кўп миқдорга васият ўтмайди. Мероснинг учдан бир қисмигача миқдоридаги васиятни ҳеч кимдан сўрамай берилаверади. Аммо, учдан бирдан ортиғи меросхўрларнинг ҳаққи бўлади. Агар меросхўрлар рози бўлса, васият қилинган хайрли ишга сарф қилинади, улар рози бўлмасалар, сарф қилинмайди.

Машҳур суннат билан Қуръондаги оммнинг хосланишига қуйидаги мисолни келтириш мумкин.

Аллоҳ таоло ўғил ва қиз фарзандлар ўртасида меросни қандай тақсимлаш ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Аллоҳ сизга фарзандларингиз ҳақида васият этиб, бир ўғилга икки қиз насийбасича беришни амр этади» («Нисо» сураси, 11-оят).

Ушбу ояти каримадаги «фарзандларингиз» омм – умумий бўлиб, номики фарзанд бўлса, ўз ичига олади. Оятда келган бу умумийлик ҳадис билан хосланган, яъни, умумийлиги кетказилган. Бунга далил Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг машҳур суннатларидан олинган.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Қотил мерос олмайди», – дедилар». «Сунан» эгалари ва Дора Қутний ривоят қилишган.

Яъни, масалан Қуръони Каримдаги «омм» ҳукмига кўра фарзандларнинг ҳаммаси мерос олишга ҳаққли. Аммо, отасининг қотили бўлган фарзанд мерос олишдан маҳрум қилиниши Ушбу ҳадис ила хосланмоқда.

3. Оҳод суннат. 

«Оҳод» сўзи луғатда «озчилик кишилар» маъносини билдиради. Уламолар истилоҳида эса, биринчи уч асрда ровийларининг сони мутавотир даражасига етмаган ҳадисга айтилади. 

Оҳод суннат «зон»ни – яқийн даражасида бўлмаган илмни ифода қилади. Яқийнни ҳам, хотиржамликни ҳам ифода қилмайди. Сабаби, унинг Расулуллоҳ алайҳиссаломдан ворид бўлишида «зонн» бор. Бироқ унга амал қилиш вожиб. Эътиқод қилиш вожиб эмас. Чунки, у илмул яқийнни ифода қилмайди. Булар жумҳурнинг фикри. 

Оҳод суннатга амал вожиблигига сабаб, бу ҳадисларнинг ровийлари ҳам ишончли, забтли(хотираси кучли) ва адолатли бўлганидир. Мана шу нарсалар ҳадисга амал қилиш вожиблигига кифоядир.

Суннатнинг ҳукмларга далолати:

Аввал Қуръони Каримнинг барча матни – оятлари Аллоҳ таолонинг каломи сифатида собит бўлиши қатъий эканини айтиб ўтилган эди. Суннатнинг собит бўлиши эса иккига тақсимланади. Биринчи қисм собит бўлиши қатъийлигида шубҳа йўқ суннат бўлиб, унга мутавотир ва машҳур суннат киради. Иккинчи қисм собит бўлиши зонний – қатъиймас суннат бўлиб, унга оҳод суннат киради. 

Оҳод суннат гоҳида ҳукмларга қатъий далолат қилади. Бунинг учун суннатда келган матнни бошқа маънога таъвийл қилиш имкони бўлмаслиги шарт. Бунга туянинг закоти ҳақидаги ҳадиси шарифни далил қилишимиз мумкин. Унда жумладан, қуйидагилар айтилган:

«Йигирма тўрттадан кам туядан то бештагача ҳар бештасидан бир қўй. Қачон у(туя)лар йигирма бештага етса, то ўттиз бештагача – урғочи бинти мухоз туя. Қачон ўттиз олтитага етса, то қирқ бештагача – урғочи бинти лабун туя».

Бу ҳадиси шарифдаги «бешта», «йигирма бешта», «ўттиз бешта», «ўттиз олтита» ва «қирқ бешта» лафзлари ўзларидан кўзланган маънога қатъий далолат қилади. Уларни ҳеч қачон бошқа маънога таъвийл қилиб бўлмайди.

Суннат гоҳида зоннга – қатъий бўлмаган маънога далолат қилади. Бундай пайтда уни таъвийл қилиш эҳтимоли бўлади. Бу борада у ҳам Қуръони Карим кабидир. Бунга қуйидаги ҳадиси шарифни мисол қилишимиз мумкин.

Убода ибн Сомит розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким Китобнинг Фотиҳасини қироат қилмаса, унинг намози бўлмас», – дедилар». Бешовлари ривоят қилишган.

«Китобнинг Фотиҳаси»дан мурод «Алҳамду» сураси. 

Шофеъий, Моликий ва Ҳанбалий мазҳаблари ушбу ҳадиси шарифни далил қилиб, ҳар ракъатда «Фотиҳа» сурасини ўқиш рукндир, усиз намоз намоз бўлмайди, деганлар. Уларнинг тушунчаларига кўра, ушбу ҳадис «Ким «Фотиҳа» сурасини ўқимаса, унинг намози саҳиҳ бўлмайди», деган маънони англатади.

Аммо, Ҳанафий мазҳабидагилар ижтиҳодларига кўра, ушбу ҳадиснинг маъноси: «Ким «Фотиҳа» сурасини ўқимаса, унинг намози тўлиқ бўлмайди», деганидир. Шунинг учун, уларда намозда «Фотиҳа» сурасини ўқиш вожиб ҳисобланади. Ким унутиб қўйса-ю, саждаи саҳв қилса, намози тузалади.

Демак, суннат матни собит бўлиши борасида икки турлидир: баъзисининг собит бўлиши қатъий, баъзисининг собит бўлиши қатъий эмасдир. Аммо ҳукмларга далолати Қуръон сингари – далолати қатъийси ҳам, далолати зоннийси ҳам бор.

Суннатнинг Қуръонга нисбатан тутган ўрни:

Суннат дийний ҳукмларга ҳужжат қилиб келтиришликда Қуръондан кейинги иккинчи мартабада туради. Чунки, Қуръони Каримнинг барча матни қатъий равишда собит бўлгандир. Суннат эса, барчаси қатъий эмас. Баъзиси қатъий, баъзиси зонний. Қатъий нарса зонний нарсадан олдин қўйилади. Шунингдек, суннат Қуръонни баён қилувчидар. Баён қилувчи баён қилинувчига тобеъдир. Бунга Муоз ибн Жабал розияллоҳу анҳунинг ҳадиси ҳам далолат қилади:

Муоз ибн Жабалнинг Ҳимс аҳлидан бўлган соҳибларидан бўлган одамлардан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Муозни Яманга юборишни ирода қилганларида: «Сенга бир масала ориз бўлса, қандай қилиб ҳукм чиқарасан?» – дедилар. 

«Аллоҳнинг китоби ила», – деди. 

«Аллоҳнинг китобидан топмасанг-чи?» – дедилар. 

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннати ила», – деди. 

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатидан ҳам, Аллоҳнинг китобидан ҳам топмасанг-чи?» – дедилар. 

«Фикрим билан ижтиҳод қиламан, бўш келмайман», – деди. 

Бас, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унинг кўкрагига урдилар ва: «Аллоҳ Расулининг вакилини, Аллоҳнинг Расулини рози қиладиган нарсага муваффақ қилган Аллоҳга ҳамд бўлсин», – дедилар». Абу Довуд ривоят қилган. 

Имом Шотибий ўзининг машҳур китоби «Мувофақот»да қуйидагиларни ёзади:

«Умар ибн Хаттобдан ривоят қилинишича, у Қози Шурайҳга: «Назар сол. Сенга Аллоҳнинг Китобидан аён бўлган нарсада бировдан сўрама. Сенга Аллоҳнинг китобида аён бўлмаган нарсада Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига эргаш», деб ёзган. Ўтганлар ва уламоларнинг каломида бунга ўхшашлар кўп».

Ушбу зикр қилинганларга асосан, қачон Китоб далолат қилган нарса билан оҳод йўли билан ривоят қилинган Суннат далолат қилган нарса орасида сиртдан қарама-қаршилик юзага келса, Китобда келганини олиш ва уни Суннатда келган нарсадан олдин қўйиш лозим бўлади. Уламолар бунга қуйидаги мисолни келтирадилар.

Аллоҳ таоло гувоҳлар борасида бундай деб марҳамат қилади:«Эркакларингиздан икки кишини гувоҳ қилинг. Агар икки эр киши бўлмаса, ўзингиз рози бўладиган гувоҳлардан бир эр киши ва икки аёл киши бўлсин. Иккови(аёл)дан бирорталари адашса, бирлари бошқаларининг эсига солади» («Бақара» сураси, 282-оят).

Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан оҳод йўли билан ривоят қилинган ҳадиси шарифда эса, қуйидагилар айтилади: Ашъас ибн Қайс розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Мен билан бир киши ўртамизда қудуқ тўғрисида хусумат бор эди. Хусуматлашиб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига бордик. Бас, у зот: Сенинг икки гувоҳинг ёки қасами», дедилар» Бухорий ва Муслим ривоят қилишган.

Бу оҳод ҳадисда юқоридаги оятга хилоф бор. Унда бир эркак ва икки аёлнинг гувоҳлиги ҳақида гап йўқ. Шунинг учун, ҳадисга эмас, оятга амал қилинади.

Суннатдаги аҳкомларнинг Китобга нисбатан манзиласи тўрттадир:

1. Қуръони Карим ила собит бўлган ҳукмларни таъкидловчи суннат. 

Бунга намоз ўқиш, закот бериш, рўза тутиш, ҳаж қилишга ундовчи ҳамда Аллоҳ таолога ширк келтириш, ёлғон гувоҳлик бериш, ота-онага оққ бўлиш, бировни ноҳақдан ўлдириш кабилардан қайтарувчи ҳадислар киради. Мисол учун, «Мусулмон кишининг моли бошқага ҳалол эмас, магар, ўзи рози бўлиб, кўнглидан чиқариб берсагина» ҳадиси Қуръони Каримдаги «Эй, иймон келтирганлар, ўз орангизда молларингизни ботил йўл билан еманг» оятини таъкидлаш учун келган. 

Шунингдек, «хотинларга яхши муомалада бўлинг», ҳадиси Қуръони Каримнинг: 

«Ва улар билан маъруф ила яшанг» оятини таъкидлаб келган.

2. Қуръонда умумий ёки мутлақ бўлган ҳукмларни хос ва қайдли қилувчи суннат. 

Қуръони Каримда Аллоҳ таоло никоҳи ҳаром бўлган аёлларни санаб бўлганидан кейин, «Ва сизга булардан бошқалар ҳалол қилинди» деган. 

Бу умумий ҳукмдир. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: «Аёлни ўз амммаси ва холаси, ака-укасининг қизи, опа-синглисининг қизи устига никоҳлаб олиб бўлмайди» деган ҳадислари мазкур умумий ҳукмни хослайди, яъни хоссатан ушбу тўрт тоифа аёлни ўз аёл қариндоши устига кундош қилиб олиб бўлмаслигини билдиради.

Энди, Қуръони Каримда келган мутлақ ҳукмнинг ҳадиси шариф ила қайд қилинишини, яъни чегараси баён этилишини кўриб чиқайлик. 

Аллоҳ таоло ўғриларнинг қўлини кесиш ҳақида шундай амр қилади: «Ўғри эркак ва ўғри аёлнинг икковларининг ҳам қўлларини кесинглар» («Моида» сураси, 38-оят). 

Араб тилида «қўл» деганда, панжанинг учидан елкагача бўлган жойга айтилади. Демак, Қуръон мутлақ шаклда баён қилди. Бу мутлақ ҳукмни Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ўғрининг қўлини кафт билан билак қўшилиши жойидан кесиш билан қайдли қилдилар.

3. Қуръонда келган умумий ҳукмларни баён қилувчи суннат. 

Қуръони Каримда «намоз ўқинглар», «рўза тутинглар», «ҳаж қилинглар», «закот беринглар» каби умумий ҳукмлар келган. Суннатда эса, намозни қандай ўқиш, рўзани қандоқ тутиш, ҳажни қай тарийқа адо этиш, закотни қандоқ бериш ва бошқа шунга ўхшаш ҳукмлар батафсил баён қилиб берилган.

4. Қуръонда зикр қилинмаган ҳукмларни суннат зикр қилиши. 

Мисол учун, оила кўрган зинокорни тошбўрон қилиш ҳукми Қуръонда йўқ, лекин суннат билан собит бўлган. Шунингдек, бир гувоҳ ва қасам билан ҳукм чиқариш, эркакларга тилла ва ипакли кийим кийиш ҳаромлиги, садақаи фитр каби ҳукмлар ҳам суннат билан собит бўлган.

Суннатнинг ҳужжатлиги: 

Шаръий ҳукмларни истинбот қилишда суннат Қуръон каби манбаъ эканига уламолар иттифоқ қилганлар. Суннат шаръий масдар(манбаъ)ларнинг иккинчисидир. Бунга Қуръонда, ижмоъда ва ақлий далиллар бисёр.

1. Қуръондан далиллар. 

Аллоҳ таоло мўминларга Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга итоат қилишликни ва эргашишликни фарз қилди. Расулига итоатни Ўзига итоат ўрнида эълон қилди. Мусулмонларни тортишиб қолган нарсаларини Аллоҳга ва Расулига қайтаришликка буюрди. Аллоҳ ва Расули бирон нарсага ҳукм қилганида, мўмин ва мўминалар учун танлаш ихтиёрини бермади. Аллоҳнинг Расули ҳукмини қабул қилмаган кимса иймонли бўла олмаслигини баён қилди. Бу борада оятлар кўп. Хусусан, қуйидаги ояти карима фикримизга яққол далил бўлади. Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Аллоҳга ва Унинг Набийига итоат қилинг ва ҳазир бўлинг! Агар юз ўгирадиган бўлсангиз, билингки, Набийнинг вазифаси аниқ етказиш, холос» («Моида» сураси, 92-оят).

Мусулмон киши тушуниб, ўзига яхшилаб сингдириб олиши лозим бўлган қоидадир бу. Ҳар бир ишда фақат Аллоҳга ва Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга итоат қилмоқ керак. Шу оятда Аллоҳ таолонинг итоатидан кейин Набий алайҳиссаломнинг итоати зикр қилиниши Қуръони Каримдан кейин иккиинчи ўринда Суннат келишига далилдир.

Аллоҳ таоло Яна бундай деб марҳамат қилади: «Ким Набийга итоат қилса, Аллоҳга итоат қилган бўлур. Ким юз ўгирса, Биз сени уларга қўриқчи қилиб юборганимиз йўқ» («Нисо» сураси, 80-оят). 

Набий Аллоҳнинг элчиси, у бандаларга Аллоҳ таолонинг амрини етказади. Ўзидан бир нарсани қўшмайди. Шунинг учун, кишилар Набийга итоат қилишлари зарур. Уларнинг Набийларига итоат қилганлари Аллоҳ таолога итоат қилганларидир.

Аллоҳ таоло ўз Расулига эргашган бандаларини севиши ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Сен: «Агар Аллоҳга муҳаббат қилсангиз, бас, менга эргашинг. Аллоҳ сизга муҳаббат қиладир ва сизларнинг гуноҳларингизни мағфират қиладир», деб айт» («Оли Имрон» сураси, 31-оят).

Ким Аллоҳ таолога муҳаббати борлигини даъво қилса, бу даъвонинг тўғри ёки нотўғрилигига ҳукм унинг Набий алайҳиссаломга эргашишига қараб чиқарилади. Агар у Набий алайҳиссаломга тўғри эргашса, даъвоси тўғри. Эргашмаса, тўғри эмас. Ҳолбуки, Набий алайҳиссолату вассаломга эргашиш ҳар бир бандага битмас-туганмас бахт-саодат келтиради.

Аллоҳ таоло Ўз Расулининг амр ва наҳйларига бўйсунмасликнинг оқибатидан огоҳлантириб бундай дейди: «Расул сизга нимани берса, ўшани олинглар ва нимадан қайтарса, ўшандан қайтинглар. Аллоҳдан қўрқинглар. Албатта, Аллоҳ азоби зўр зотдир» («Ҳажр» сураси, 7-оят).

Уламоларимиз «Расулуллоҳ келтирган, берган нарса» деганда, асосан, суннатни назарда тутадилар. Шунинг учун, собит бўлган суннатга амал қилмоқлик барча мусулмонларнинг бурчидир. 

Ҳар қандай ҳолатда ҳам Расулуллоҳга эргашиш ва у зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳукмларига тўлиқ бўйсуниш Аллоҳ таолонинг буйруғидир. Бу ҳақда Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Йўқ, Роббингга қасамки, сени ўз ораларида чиққан келишмовчиликларга ҳакам қилмагунларича, кейин, чиқарган ҳукмингга дилларида танглик топмасдан, бутунлай таслим бўлмагунларича, зинҳор мўмин бўла олмаслар!» («Нисо» сураси, 65-оят).

Демак, иймоннинг, мўминликнинг бир шарти–ҳар бир нарсада Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни ҳакам қилиб олиш зарурлигидир. Бу ҳақда Аллоҳ таоло яна бундай деб марҳамат қилади: «Ҳеч бир мўмин эркак ва ҳеч бир мўмина аёл учун Аллоҳ ва Унинг Расули бир ишга ҳукм қилганида, ўз ишларини ўзларича ихтиёр қилмоқ йўқ. Ким Аллоҳга ва унинг Расулига осий бўлса, бас, батаҳқиқ, очиқ адашиш-ла адашибди» («Аҳзоб» сураси, 36-оят).

Барча мўмин-мусулмонлар учун Аллоҳ таолонинг амри, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳукмлари ҳамма нарсадан устин туради. Аллоҳ таолонинг кўрсатмаси, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг айтганлари турганида, мўмин киши, хоҳ эркак бўлсин, хоҳ аёл, ўзича бир иш қила олмайди. Мумкин эмас. Ким Аллоҳнинг ва Унинг Расулининг ҳукмини қўйиб, ўзича иш тутса, Аллоҳ таборака ва таолога ва Унинг Расули соллаллоҳу алайҳи васалламга осий бўлади.

Юқоридаги оятлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга эргашмоқлик вожиблигини қатъий далолат билан тасдиқлаб турибди. Ул зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳиҳ суннатларига эргашмоқлик вожиб, бошқасига эмас.

2. Саҳобалар ижмоъи. 

Қуръондан сўнг Суннатга эргашиш вожиблигига саҳобалар иттифоқ қилганлар. Бу, Қуръони Каримнинг амрига биноан ва Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг иқрорлари биландир.

Мана шу нарса, фатво чиқаришда ҳам, ҳукм қилишда ҳам ва бошқа нарсаларда ҳам баробардир. Қуръони Каримда янги ҳодисанинг ҳукми топилмаса, суннатга эргашиш саҳобаларнинг йўли бўлиб қолди. Улардан кейин келган тобеъинлар ва бизнинг асримизгача бўлган мусулмон авлодлар ҳам бу нарсани тўғри йўл деб билдилар.

3. Ақлий далил. 

Суннат баён қилиб бермаса, Қуръони Каримда келган ижмолий ҳукмларга тўғридан-тўғри амал қилиб кетавериш мумкин. Чунки, Қуръони Каримда ҳукмлар умумий қилиб айтилади ва суннат унинг қандай қилиб бажарилишини баён қилиб беради. 

Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Аллоҳ таолодан келган ваҳийни етказишлари икки йўл билан бўлади. Қуръонни ўз ҳолича, қандай бўлса, ўшандай қилиб ўқиб бериш ва унинг аҳкомларини баён қилиб бериш. Бунинг натижасида Қуръон ва суннат ажралмас, яхлит бир нарсага айланиб қолган. У иккисини бир-биридан ажратиб тасаввур қилиш қийин ҳам қийин. 

Бу гапларимизга далил шуки Қуръони Каримда «Намоз ўқинглар ва закотни адо этинглар», «Сизларга рўза фарз қилинди», «Одамлар зиммасида Аллоҳ учун Байтни ҳаж қилиш бор», «Аллоҳ савдони ҳалол қилди ва рибони ҳаром қилди», «Ўғри эркак ва ўғри хотиннинг қўлини кесинглар» каби изоҳ ва баёнга муҳтож оятлар бор. 

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу оятларга қандай амал қилиш кайфиятини баён қилиб берганлар. Намоз қандай ўқилади, закот қандай ва нималардан берилади, рўза тутиш, ҳаж арконларини адо этиш, савдо шартлари, ҳаром рибо турлари, ўғрининг қўли кесиладиган жойи ва шу кабиларни суннат баён қилиб беради. 

Аллоҳ таолонинг «Биз сенга одамларга уларга нима нозил қилинганлигини тушунтириб беришинг учун Зикрни нозил қилдик» ояти билан Қуръонни баён қилиб беришлик Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга вожибдир.

Агар суннат ана шундай аҳкомларни баён қилиб бермаганида, мазкур аҳкомларни амалга ошириш узрли бўлиб қоларди. Собит суннат ўз ичига олган барча нарсаларга эргашиш вожиб нарсага айланиб қолди. У, Қуръон аҳкомларининг мужмалини баён қиладими, мутлақини қайдлаб келадими, Қуръон сукут қилган янги аҳкомларни пайдо қиладими – фарқсиз. 

Чунки, Суннат ҳам барибир илоҳий ваҳийга қайтади. Аллоҳ таоло бу ҳақийқатни «Нажм» сурасида очиқ-равшан эълон қилган: «У ҳаводан нутқ қилмас. У (Қуръон) ваҳийдан ўзга нарса эмас» (3-, 4-оятлар).

Яъни, Муҳаммад алайҳиссалом ҳаводан олиб гапирмайдилар. У кишига нозил бўлаётган Қуръоннинг маъносию сўзлари, ҳатто ҳарфлари ҳам Аллоҳники эканлиги аён бир ҳақийқатдир. Ҳадис эса, маъноси Аллоҳдан, ибораси Муҳаммад алайҳиссаломдан бўлган хабардир. Аммо, иборалари барибир Қуръондан кейин иккинчи ўринда туради.

Имом Аҳмад ибн Ҳанбал қилган ривоятда Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳу бундай деганлар: 

«Набий алайҳиссаломдан нимани эшитсам, ёдлайман, деб ёзиб юрардим. Қурайш қабиласидагилар, сен Набий алайҳиссаломдан нимани эшитсанг, ёзиб оласан, у киши ҳам одам, аччиқлари чиққанда ҳам гапирадилар, дейишувди, ёзмай қўйдим. Бир куни бу ишни Расулуллоҳга айтган эдим, у киши ёзавер, Аллоҳга қасамки, мендан ҳаққ гапдан бошқа гап чиқмайди дедилар».

Имом Аҳмад яна Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қиладиларки, Набий алайҳиссалом: 

«Мен ҳаққдан бошқани гапирмайман», – деганларида баъзи саҳобалар:

«Ё Расулуллоҳ, бизга ҳазил-мутойиба қиласиз-ку?» – дедилар. Ул зот яна: 

«Албатта, мен ҳаққдан ўзга гапни айтмайман», – деган эканлар.

Оҳод хабарлар борасида уламоларнинг фикри.

Саҳобалар ва тобеъинлар оҳод йўл билан қилинган ривоятларга амал қилишни вожиблигига иттифоқ қилганлар. Аввал ҳам таъкидланганидек, оҳод хабар мутавотир ва машҳур даражасига етмаган, яъни бир ёки икки, умуман мутавотир даражасидан кам кишилар ривоят қилган хабарлардир.

Мазҳаб имомлари оҳод хабарларга амал қилиш учун бир қанча шартлар қўйганлар. Сабаби, ривоятнинг собитлигини билиш ва саҳиҳ бўлмаганларини четлатишдир. Бу борада улардан ҳар бирининг ўз йўллари бор.

Ҳанафийлар оҳод хабарга амал қилиш учун қуйидаги учта шартни айтганлар:

1. Оҳод ҳадисни ривоят қилган шахс унга хилоф иш қилмаслиги керак. Яъни, ўзи ривоят этса-ю, унга амал қилмаса, унинг ривоятига эмас, амалига эргашилади. Чунки, ровий, ўша ривоят мансух бўлганини (амалдан қолганини) билгани учунгина амал қилмаслиги мумкин. 

Шунинг учун, Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ривоят қилган «Ит ялаган идишни етти марта ювиш» ҳақидаги ҳадисга амал қилишмаган. Чунки, Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳунинг ўзлари мазкур идишни фақат уч марта ювганлар. Уламолар ана шунга амал қилишни танлаганлар.

2. Оҳод ҳадисда келган нарса кўп такрорланмайдиган, кўпчилик кўз ўнгида содир бўлмайдиган бўлиши керак. Шунинг учун ҳам, ҳанафийлар намозда рукуъга кетишдан олдин икки қўлни кўтариш ҳақидаги ҳадисга амал қилмаганлар. Чунки, бу иш, аслида, кўп такрорланмайдиган, кўпчиликдан яширин қолиши мумкин бўлмаган нарса. Маълумки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам фарз намозларни доимо жамоат билан ўқиганлар. Агар рукуъдан аввал қўлни кўтариш ҳақидаги гап таъкидли амал бўлса, бир кунда йигирма мартадан ортидан такрорланган ва бу ишни кўпчилик саҳобалар кўришган бўларди. Қолаверса, намознинг ҳамма амаллари мутавотир ҳадислар билан собит бўлган. Аслида, рукуъга кетишдан олдин икки қўлни кўтариш ҳақидаги ҳадиснинг «оҳод» бўлиб қолишининг ўзи шубҳа туғдиради. Агар бу амал бошқа амаллар даражасида бўлганида, мутавотир ҳадис билан собит бўлар эди.

3. Оҳод ҳадисда келган нарса шариатнинг асосига хилоф бўлмаслиги керак. Бунга Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ривоят қилган, бировнинг елини тўлиб турган қўйини соғиб ичган одам сут ўрнига бир соъ миқдорида хурмо бериши зарурлиги ҳақидаги ҳадис мисол бўлади. Шариат қоидаси бўйича, бир нарсанинг ўрнига ўзига ўхшаш нарса қайтарилади. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ривоят қилган ҳадис насх бўлган бўлиши мумкин.

Имом Молик «оҳод йўл билан қилинган хабар Мадийна аҳлининг одатига хилоф бўлмаслиги керак» деган шартни қўяди. Чунки, Мадийна аҳлининг одати оҳод хабар ўрнига ўтади. Ҳаттоки, уларнинг кўпгина қилган ишлари оҳод хабардан кучлидир. Сабаби, Мадийна аҳли ҳар бир нарсасини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан кўрганлар ва ўша нарсага одат қилганлар, дейди у киши. 

Шунинг учун ҳам, имом Молик, розилигисиз никоҳи эълон қилинган қизда Мадийна аҳлининг одатига кўра, «хиярул мажлис»га хилоф ўлароқ, уч кунгача ихтиёр ҳаққи бор, дейдилар. 

Имом Шофеъий оҳод ҳадисга амал қилиш учун тўртта шартни айтганлар:

– ровий ишончли ва дийнида содиқ бўлсин, 

– оқил ва айтган ҳадисини фаҳмлайдиган бўлсин, 

– қилган ривоятида зобит бўлсин, 

– унинг ривояти аҳли илм ҳадисларига мухолиф бўлмасин. 

Бу шартларнинг бўлмаслиги мурсал ҳадисга амал қилинмаслигини тақозо қилади.

Имом Аҳмад ҳеч бир шарт айтмайдилар. Аммо, Шофеъий каби, ривояти саҳиҳлигига эътибор қиладилар. Бироқ мурсалга амал қиладилар.

Оҳод ҳадиснинг ҳужжат эканига далиллар.

Уламолар оҳод ҳадисга амал қилиш вожиблигига Қуръон, Суннат, Ижмоъ, Қиёсдан ва ақлий далиллар келтирганлар.

Оҳод ҳадисга амал қилиш вожиблигига Қуръондан далиллар: Аллоҳ таоло «Тавба» сурасида айтади: «Мўминларнинг ҳаммалари қўзғалишлари лозим эмас. Ҳар жамоадан бир нафар тоифа бўлсайди. Улар дийнни чуқур англаб, қайтиб келган вақтларида қавмларини огоҳлантирардилар. Шоядки, улар ҳазир бўлсалар» («Тавба» сураси, 122-оят).

Биз «жамоа» деб таржима қилган сўз оятда «фирқа», «тоифа» шаклида келган ва уларнинг биринчиси – «фирқа» сўзи камида уч киши, иккинчиси – «тоифа» сўзи камида бир ёки икки киши маъносини билдиради. Аллоҳ таолонинг «бўлсайди» дегани талаб ва вожибликни ифода қилади. Шу эътибордан, бу оят ҳукмига биноан, бир, икки ва уч илмли кишининг гапини қабул қилиш вожиб бўлади. Демак, оҳод хабарга амал қилиш вожиб бўлади, агар ровий ишончли, забтли ва илмли бўлса.

Аллоҳ таоло ҳар бир хабарни ҳам суриштирмасдан қабул қилмаслик ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Эй, иймон келтирганлар! Агар фосиқ хабар келтирса, аниқлаб кўринглар» («Ҳужурот» сураси, 6-оят).

Бу оятда бир фосиқ хабар келтирса, уни аниқлашга амр қилинмоқда. Бас, шундай экан, фосиқ бўлмаган, адолатли бир кишининг хабарини қабул қилиш вожиб бўлади.

Оҳод ҳадисга амал қилиш вожиблигига Суннатдан далиллар.

Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Мендан бир оят бўлса ҳам етказинглар», – дедилар». Бухорий ва Термизий ривоят қилишган.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бир оят бўлса ҳам етказиш кераклиги ҳақидаги гаплари албатта амалга оширилиши керак. Бўлмаса, гаплари беҳуд бўлиб қолади. Буни оҳод даражасидаги нақллар билан амалга оширилмаса, иложи йўқ.

Ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Одамлар Қубода Бомдод намозини ўқиб турганларида, бирдан бир одам келиб: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бу кеча оят нозил қилинди. Батаҳқиқ, у кишига Каъбага қараш амр қилинди. Бас, сиз ҳам ўша томонга қаранглар», – деди. 

Уларнинг юзлари Шомга қараган эди, Каъбага қараб айландилар». Бешовларидан фақат Термизий ривоят қилмаган.

Ушбу ҳадиси шарифда бир кишининг гапи билан, яъни оҳод хабар билан саҳобалар намозда фарз бўлган амални қабул қилганлари очиқ кўриниб турибди.

Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Абу Убайда, Абу Толҳа ва Убай ибн Каъбрга хурмо ғўраси ва пишган хурмодан қилинган хамрни қуйиб берар эдим. Бас, уларнинг ҳузурига биров келиб: «Эй Абу Ҳамза, хамр ҳаром қилинди», – деди. 

Шунда Абу Толҳа:

«Эй Анас, тур, уни тўкиб юбор!» – деди. 

Мен уни тўкиб юбордим». Бухорий, Муслим ва Абу Довуд ривоят қилишган.

Бу ривоятда саҳобалар бир кишининг оҳод хабари ила бир нарсанинг ҳаром қилингани ҳақидаги шариат ҳукмини қабул қилганлари зикр қилинмоқда.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам турли юртларга шариат аҳкомларини етказиш учун ўз вакилларини юборганлар. Улар ҳам бир ёки икки кишидан иборат бўлганлар, холос. Демак, уларнинг хабари оҳод даражасида бўлган.

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ўн икки подшоҳга ўн икки элчи юборганлар. Улар ҳам ёлғиз шахслар бўлсалар-да, Аллоҳ таолонинг дийнини ва аҳкомларини етказганлар.

Агар оҳод хабарга амал қилиш вожиб бўлмаганда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам элчиларини ҳам ёлғиз юбормаган бўлардилар.

Саҳобалар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан эшитган таълимотларни ўз оила аъзоларига айтганлар ва улар мазкур таълимотларга амал қилганлар.

Юқорида келтирилган далиллардан адолатли ва зобтли – эшитганини яхши эслаб қолишга қобилиятли кимсанинг хабари ҳужжат бўла олиши равшан кўриниб турибди.

Ибн Қудома Мақдисий ўзининг «Разатун нозир» китобида бу борада «Агар Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳар бир рисолани етказиш учун тавотир даражасидаги ададга муҳтож бўлганларида, ҳамма саҳобалар ҳам етишмасди. Мадийнада у зотнинг саҳобалари қолмас эди», деган.

Оҳод ҳадисга амал қилиш вожиблигига Ижмоъдан далиллар.

Саҳобаи киромларнинг саноғига етиб бўлмайдиган даражада кўп ҳолатларда оҳод хабарга амал қилганлари собит бўлган. Бу ҳолат саҳобанинг оҳод хабарга амал қилишга ижмоълари собит бўлганидан дарак беради. Улар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан қилинган ҳар қандай ривоят учун ўз ижтиҳодларини тарк қилиб, ўша ривоятга эргашар эдилар. Кўп нарсаларни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг азвожи мутоҳҳараларидан сўраб аниқлашар ва ўшанга амал қилишар эдилар.

1. Абу Бакр розияллоҳу анҳу момонинг меросида икки кишининг хабарини қабул қилган. 

Қабийса ибн Зуъайб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Бир момо Абу Бакр розияллоҳу анҳунинг ҳузурига келиб, ўз меросини сўради. Бас, у: «Сенга Аллоҳнинг китобида ҳеч нарса йўқ. Мен Аллоҳнинг Набийи соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларида сен учун бир нарса борлигини ҳам билмайман. Бориб тур. Одамлардан сўрайин», – деди. 

Бас, у одамлардан сўради. Шунда Муғийра ибн Шўъба: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга олтидан бирни берганларида ҳозир бўлган эдим», – деди.

«Сен билан сендан бошқа одам ҳам борми?» – деди Абу Бакр.

Шунда Муҳаммад ибн Маслама ўрнидан туриб, унинг гапига ўхшаш гап айтди. Бас, Абу Бакр буни у (момо) ҳақида ижро этди». «Сунан» эгалари ривоят қилишган.

2. Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу мажусийлардан жизя олиш учун Абдурроҳман ибн Авф розияллоҳу анҳунинг хабарларини қабул қилган.

«Умар то Абдурроҳман ибн Авф Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Ҳажарнинг мажусийларидан жизя олганлари ҳақида гувоҳлик бермагунича мажусийлардан жизя олмаган». Бухорий ривоят қилган.

3. Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳу эри ўлган аёл қаерда идда ўтириши ҳақида Фурайъа бинти Молик розияллоҳу анҳонинг хабарини қабул қилганлар. 

Фурайъа розияллоҳу анҳони ҳазрати Усмон розияллоҳу анҳу ўзларининг халийфалик даврларида чақириб бу масала ҳақида сўраганлар. Шунда Фурайъа розияллоҳу анҳо у кишига бу ҳақда хабар берганлар ва халифа Усмон розияллоҳу анҳу ҳам шунга мувофиқ ҳукм чиқарганлар.

Ушбу ривоятларнинг барчаси оҳод ҳадисга амал қилишга Ижмоъ собит бўлганини кўрсатади.

Оҳод ҳадисга амал қилиш вожиблигига қиёсдан далиллар.

Уламолар оҳод ҳадисга амал қилишни қозининг ҳукм чиқаришдаги амалига қиёс қилганлар. Қози икки эр ёки бир эр ва икки аёл кишининг гувоҳлиги билан ҳукм чиқараверади. Бунга Қуръон ва Суннатда рухсат берилган.

Бу ҳақда Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Эркакларингиздан икки кишини гувоҳ қилинг. Агар икки эр киши бўлмаса, ўзингиз рози бўладиган гувоҳлардан бир эр киши ва икки аёл киши бўлсин» («Бақара» сураси, 282-оят).

Ибн Абу Шайбанинг «Мусаннаф»ида қуйидаги ривоят келтирилган.

Иброҳим ва Шаъбий бир кишининг гувоҳи ва қасами ҳақида «Бу жоиз эмас. Фақатгина икки эр ёки бир эр ва икки аёл кишининг гувоҳлиги ўтади», – дедилар.

Шунингдек, уламолар оҳод ҳадисга амал қилишни муфтийнинг қавлига қиёс қилганлар.

Оҳод ҳадисга амал қилиш вожиблигига ақлий далиллар.

Оҳод хабар рост ёки ёлғон бўлиши эҳтимоли юбор. Аммо ривоят қилувчининг адолатли ва зобтли бўлишини шарт қилиш ила ростлик тарафи кучли бўлади. 

Суннатнинг аксар қисми бизга оҳод хабарлар орқали етиб келган. Агар уларга амал қилинмаса, шариатнинг кўп қисми зое бўлади ва одамлар катта тангликда қоладилар. 

Агар оҳод хабар ҳужжат бўлмаганида, саҳобаларнинг барчасига ҳамма ишларини ташлаб қўйиб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларидан жилмай ўтириш вожиб бўлар эди. Бундай бўлмагани ҳаммага маълум ва машҳур.

НАБИЙ СОЛЛАЛЛОҲУ АЛАЙҲИ ВАСАЛЛАМНИНГ ФЕЪЛЛАРИ

Юқорида Суннатнинг турларидан бири Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг феълларидан иборат экани айтиб ўтилган эди. Энди эса, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг феълий суннатларининг қисмлари ва уларнинг қай бири шариат манбаъи бўлиши ҳамда қай бири бўлмаслиги ҳақида сўз юритамиз. 

Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг феъллари уч турлидир:

1. Жибиллий (инсоний табиатга оид) феъллар.

Бу турга Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг инсонлик табиатларидан келиб чиққан амаллар, мисол учун, ўтиришлари, туришлари, юришлари, еб-ичишлари, ухлашлари кабилар киради. Албатта, Расули Акрам соллаллоҳу алайҳи васаллам бундоқ амалларни ваҳий асосида эмас, инсонлик табиати асосида, Аллоҳ таоло қандоқ яратган бўлса, шундоқ ҳолатдан келиб чиқиб қилганлар. Бунга ўхшаш амалларни у кишининг умматлари ҳам инсонлик табиатидан келиб чиқиб қиладилар ва бундай амаллар ҳамма учун мубоҳдир. 

Шунинг учун ҳам, мазкур ишларда Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга ўхшатишга уриниш вожиб бўлмайди. Аммо, алоҳида таъкид билан ажратилган ишлар бўлса ва уларнинг ҳукми баён этилган бўлса, уларга амал қилиш зарур. Мисол учун, ҳадисларда ўнг қўл билан таом емоқ таъкидланган. Демак, мусулмон инсон ўнг қўли билан таом емоғи даркор.

Шунингдек, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг илоҳий ваҳийга эмас, шахсий тажриба, фикр-мулоҳазага асосланиб айтган дунёвий ишлар ҳақидаги (савдо-сотиқ, бирор иш тадбири, беморга берилган маслаҳат каби) кўрсатмалари ҳам шаръий ҳукм саналмайди. Бунга мисоллар кўп.

Бадр жангида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бошлиқ мусулмонлар бир жойга тушдилар. Шунда Хаббоб ибн Мунзир розияллоҳу анҳу келиб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга: 

«Бу манзилга сизни Аллоҳ туширдими ёки фикр, уруш тадбирими?» – деди. 

«Фикр ва уруш тадбири», дедилар. 

«Ундоқ бўлса, бу муносиб жой эмас», – деди ва сувга яқин жойга тушиш маслаҳатини берди. Ислом лашкарлари ўша ерга тушдилар ва жанг давомида бунинг фойдаси билинди.

Яна бошқа бир мисол. Бир куни Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадийнаи Мунавварада кетаётиб хурмони чанглатаётган кишиларни кўриб қолдилар. Уларнинг нима қилаётганларини сўрадилар. Хурмонинг гули чанглатилса, меваси яхши бўлишини айтишди. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам, бўладиган бўлса, бусиз ҳам ҳосил бўлаверади, деган маънода гап айтдилар. Одамлар хурмони чанглатишдан тўхташди. Ўша йили ҳосил яхши бўлмади. Кишилар келиб, бу ҳақда Расули Акрам соллаллоҳу алайҳи васалламга шикоят қилишганда у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Сизлар дунёвий ишларингизни яхшироқ билувчисизлар», – дедилар.

2. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг фақат ўзларига хос бўлган ишлар.

Бу турдаги амаллар эса Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзларига хос бўлган амаллардир. Бундоқ амалларни қилиш учун мусулмонларга рухсат йўқ бўлса ҳам, истисно тарийқасида, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга хоссатан рухсат бўлгандир. 

Мисол учун, рўзани улаб тутиш, яъни саҳарлик қилмасдан тутиш.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам улаб тутишдан наҳй қилдилар. Бас одамлар: «Сиз улаб тутасизку, ё Расулуллоҳ?» – дейишди.

«Сизларнинг қай бирингиз менга ўхшайсиз?! Мени тунда Роббим таомлантиради ва сероб қилади», – дедилар. 

Бас, қачонки, улар улаб тутишдан тўхташдан бош тортган эдилар, улар билан бир кун улаб тутдилар, сўнг яна бир кун улаб тутдилар, кейин эса (Шаввол) ҳилолини кўриб қолдилар. Ўшанда у зот соллаллоҳу алайҳи васаллам, худди уларга иқоб берувчидек бўлиб: 

«Агар (ҳилол) кеч қолганида, сизларга яна зиёда қилар эдим», – дедилар».

Бошқа бир ривоятда: «Сизлар улаб тутишдан ҳазир бўлинглар», – деб икки марта айтдилар». 

«Сиз ўзингиз улаб тутасиз-ку?» – дейилди. 

«Мен Роббим ҳузурида тунайман. У мени таомлантирур ва сероб қилур. Амалдан ўзингиз тоқат қиладиганингизни такаллуф қилинглар», – дедилар». Тўртовлари ривоят қилишган.

Аёл киши маҳр олмай, ўз нафсини ҳиба қилиши мумкинлиги фақат Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга хос ҳукмдир.

Бу ҳақда Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади:

«Ва агар бир мўмина аёл ўз нафсини Набийга ҳадя этса, Набий уни никоҳлаб олишни ирода қилса, сен учун махсус ҳалол қилдик. Мўминларга эмас» («Аҳзоб» сураси, 50-оят).

Бу оятда валийсиз, маҳрсиз ва гувоҳсиз никоҳлаб олиш ҳақида гап кетмоқда. Агар бирор мўмина аёл ўз нафсини Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳадя этса, у зот ўша аёлни никоҳлаб олишни хоҳласалар, валийсиз, маҳрсиз ва гувоҳсиз никоҳлаб олишлари мумкин. Лекин бундай никоҳ бошқа мўминларга мумкин эмас. Улар фақат валий, маҳр ва гувоҳ билан никоҳланишлари мумкин.

Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга кўпгина аёллар ўз нафсларини ҳадя этганлар. Умму Шарийк, Хавла бинти Ҳаким, Лайло бинти Хотийм розияллоҳу анҳунналар шулар жумласидандир. Лекин Расули Акрам соллаллоҳу алайҳи васаллам уларнинг биронтасига ҳам уйланмаганлар.

Шунингдек, тўрттадан ортиқ аёлга уйланиш каби ҳукмлар ҳам Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзларига хосдир. 

Бунга ўхшаш амалларни, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам қилган эканлар, мен ҳам қиламан, дейиш дуруст эмас. Бу каби ишларда иқтидо қилинмайди, балки, у зот соллаллоҳу алайҳи васалламга хос амал, деб эътибор қилинади.

3. Иқтидо қилинувчи феллари.

Булар юқорида зикр қилинган икки турдагидан бошқа феъллари бўлиб, улардан шариат ҳукмларига амал қишлиш қасд қилингандир. Мана шу каби ишларга эргашмоқлигимиз бизлардан талаб қилинади.

Ушбу учинчи турдаги феъллар икки хил бўлади.

Биринчи хили Қуръони Каримдаги қисқача маълумотни кенг баён қилиш, мутлақини қайдлаш ёки умумийни хослашдан иборат бўлиб, бу каби суннатда келган нарсанинг ҳукми Қуръондаги каби бўлади. Яъни, мазкур нарсанинг Қуръони Каримдаги ҳукми вожиб бўлса, мазкур суннатдаги ҳукм ҳам вожиб, мандуб бўлса, мандуб бўлади ва ҳоказо. 

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг феъллари Қуръони Каримда келган нарсанинг баёни бўлиши учун албатта далил бўлиши керак. Бу борадаги далил гоҳида қавл(сўз) билан, гоҳида гапнинг боришида далиллигини кучлантирувчи омил борлиги билан бўлади.

Қавлий далил билан келган баёнга қуйидагилар мисол бўлади:

– Имом Бухорий Молик ибн Ҳувайрис розияллоҳу анҳудан қилган ривоятда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Менинг намоз ўқиганимни кўрганингиздек, намоз ўқинглар», деганлар.

Бу ҳадиси шарифда Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг феъллари йўқ. Аммо қавллари бор. Ўша қавл у зотдан намоз ўқиганларида содир бўладиган феъллар Қуръони Каримнинг «Ва намозни қоим қилинглар» деган оятининг баёни экани далилидир.

Қуръони Каримнинг намозни қоим қилиш ҳақидаги амри фарз бўлгани учун, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг намозларига ўхшатиб намоз ўқиш ҳам фарз бўлади. Албатта, барча амаллари эмас, балки Қуръони Каримдан фарзлиги олинган амаллари иқтидо қилиш учун вожиб бўлади. 

– Кўпчилик муҳаддислар Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан келтирган ривоятда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Мендан маносик(ҳаж) амалларини олиб қолинглар», деганлар.

Бу ҳадиси шарифда ҳам Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг феъллари йўқ. Аммо қавллари бор. Ўша қавл у зотдан ҳаж қилганларида содир бўладиган феъллар Қуръони Каримнинг «Одамлардан йўлини топганларига Аллоҳ учун Байтни ҳаж қилмоқ бурчдир» деган оятининг баёни экани далилидир.

Қуръони Каримнинг ҳаж қилиш ҳақидаги амри фарз ва унинг бошқа аҳкомлари ҳам бўлганидан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳажларига ўхшатиб ҳаж қилишнинг ҳам фарз ва бошқа аҳкомлари бўлади. Албатта, барча амаллари эмас, Қуръони Каримдан фарзлиги олинган амалларигина иқтидо учун вожиб бўлади.

Гапнинг боришида далиллигини кучлантирувчи омил борлиги билан келган баёнга қуйидагилар мисол бўлади.

– Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўғрининг қўлини бўғинидан кесдилар».

Байҳақий ривоят қилган.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ушбу ҳадиси шарифда зикр қилинган феъллари Қуръони Каримнинг «Моида» сурасидаги: «Ўғри эркак ва ўғри аёлнинг қўлларини кесинглар. Бу уларнинг қилмишига жазо ва Аллоҳдан иқобдир. Аллоҳ азийз ва ҳакиймдир» оятини баён қилмоқда. 

Луғатда «қўл» бармоқнинг учидан елкагача бўлган аъзони ифода қилади. Қуръони Каримда келган буйруқдан мурод нима эканини аниқлаш учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қилган амаллари ишга тушади ва ўғрининг қўлини елкасидан эмас, бўғинидан кесиш ирода қилинганини баён қилиб беради.

Оятга биноан ўғрининг қўлини кесиш қандай ҳукм бўлса, ҳадиси шарифдаги қўлни бўғинидан кесишнинг ҳукми ҳам шундай бўлади.

– Имом Абу Довуд Ибн Умардан келтирган ривоятда: 

«Бас, икки қўлларини деворга урдилар ва улар билан юзларига масҳ тортдилар. Сўнгра яна бир марта уриб, икки билакларига масҳ тортдилар. Кейин ҳалиги одамга саломга жавоб қайтара туриб: «Мени сенга салом қайтаришимдан фақатгина тоҳаратли бўлмаганим манъ қилди», – дедилар», дейилган. 

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ушбу ҳадиси шарифда зикр қилинган феъллари Қуръони Каримнинг «Нисо» сурасидаги: «Бас, пок тупроқ ила таяммум қилинглар. У ила юзларингизга ва қўлларингизга масҳ тортинглар», деган оятни баён қилиб келмоқда. 

Аввал айтиб ўтилганидек, луғатда «қўл» бармоқнинг учидан елкагача бўлган аъзони ифода қилади. Қуръони Каримнинг ушбу оятида келган буйруқдан мурод нима эканини аниқлаш учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қилган амаллари ишга тушади ва таяммумда қўлининг елкасигача эмас, билакларига масҳ тортиш ирода қилинганини баён қилиб беради.

Ояти кариманинг ҳукмига биноан, таяммумда қўлга масҳ тортиш фарз бўлгани учун, ҳадиси шарифдаги билакларга масҳ тортиш ҳам фарз бўлади. 

Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга эргашиш қасд қилинган феълларнинг иккинчи хили Қуръони Каримда келган ҳукмнинг баёнида бўлмай, балки янги алоҳида ҳукм бўлади. Бундай феълнинг шаръий сифати билиниб, вожиб, мандуб ёки мубоҳ экани аниқ бўлса, уммат ҳам бу ҳукмларда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам кабидир. Ундай ҳукмларга амал қилиш, у зотга эргашиш лозим бўлади.

Чунки, Аллоҳ таоло барча мўмин-мусулмонлар учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўрнак, намуна эканлари ҳақида бундай деб марҳамат қилади:

«Батаҳқиқ, сизлар учун – Аллоҳдан ва охират кунидан умидвор бўлганлар учун ва Аллоҳни кўп зикр қилганлар учун Расулуллоҳда гўзал ўрнак бор эди» («Аҳзоб» сураси, 21-оят).

Ҳа, мўмин-мусулмонлар учун гўзал ўрнак манбаъи уларнинг маҳбуб Набийлари Ҳазрати Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламдирлар. У киши ҳар бир нарсада, ҳар бир сўзда, ҳар бир ишда мўминлар учун гўзал ўрнакдирлар.

Саҳобалар ҳар бир ишда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг феълларини ҳужжат билиб, у зотга эргашардилар. Умар розияллоҳу анҳу Ҳажарул Асвадни ўпаётиб: «Биламан, сен зарар ҳам, фойда ҳам келтира олмайдиган тошсан. Агар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сени ўпганларини кўрмаганимда, ўпмас эдим», деганлар. 

Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга эргашиш қасд қилинган феълларнинг сифати номаълум бўлса, яъни, вожиб, мандуб ёки мубоҳ экани аниқ бўлмаса, икки хил ҳолат юзага келади. 

Биринчи ҳолат: ўша феълдан Аллоҳга қурбат ҳосил қилиш маълум бўлса, одатдагидан ташқари намоз каби, бу феъл мандублигига далолат қилади. 

Агар мазкур феъл савдо, ижара ва зироат кабилардан иборат бўлиб, қурбат сифати зоҳир бўлмаса, кўпчилик уламолар фикрига кўра, бу каби амаллар мубоҳдир. Чунки, бу ишларнинг ишончли ўлчови мубоҳдир. Унинг мубоҳдан зиёда бўлиши учун қўшимча далил керак. Далил эса йўқ. 

Агар феъл мандубга далолат қилса, у ҳолда қурбат сифати бўлиши лозим, чунки қурбат ҳосил қиладиган ишларнинг энг паст даражаси мандубдир.

Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган феъллар ҳақидаги баҳсимизнинг охирида хулоса қиладиган бўлсак, фақатгина инсонийликка оид феъллар, тажрибалар, тадбирлар ва дунёвий хусусиятлар шариат ҳам эмас, талаб қилинган суннат ҳам эмас. 

Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан рисолат юзасидан содир бўлган барча амаллар шариатдир ва умматларига ана ўша амалларга эргашмоқлик вожибдир. Ибодатга оид, аммо доимий бўлмаган амаллари (мандубдир) суннатдир.

 

Учинчи шаръиий далил. Ижмоъ

 

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг вафотларидан кейин у зотнинг саҳобалари Қуръони Каримда ҳам, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларида ҳам учрамаган масалаларга дуч келдилар. Шунда саҳобаи киромлар мазкур масалаларни ҳал қилиш учун Қуръони Карим кўрсатган йўлни – шўрони ишга солдилар.

Имом Бағавий Маймун ибн Меҳрондан қууйидагиларни ривоят қилади: «Абу Бакр олдига хусуматчилар келса, Аллоҳнинг Китобига назар солар эди. Агар ундан улар орасидаги муаммога ечим топса, ўша ила ҳукм чиқарарди. Агар Китобда бўлмаса ва ўша иш бўйича Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан суннатни билса, ўша ила ҳукм чиқарар эди. Агар иш унга оғирлик қилса, чиқиб мусулмонлардан: «Менга бу ва бу келди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу ҳақда бирор ҳукм қилганларини биласизларими?» деб сўрар эди. 

Баъзида унинг ҳузурида маълум нафар одам жамланар ва уларнинг ҳар бири Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан бир ҳукмни зикр қилар эди. Агар унга ўша иш бўйича Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан суннатни топиш имкони бўлмаса, одамларнинг бошлиқлари ва яхшиларини жамлаб, маслаҳат қилар эди. Улар бир нарсага ижмоъ қилсалар, ўша ила ҳукм қилар эди.

Умар ҳам шундай қилар эди. Агар унга Қуръон ва Суннатдан топиш имкони бўлмаса, Абу Бакрнинг ҳукми борми-йўқлигига назар солар эди. Агар Абу Бакр бирор ҳукм ила ҳукм қилганини топса, ўша ила ҳукм қилар эди. Бўлмаса, одамларнинг бошлиқларини чақирар ва улар бир ишга ижмоъ қилсалар, ўша ила ҳукм қилар эди».

Аллоҳ таоло шўро – машварат ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Аллоҳнинг раҳмати ила уларга мулойим бўлдинг. Агар қўпол, қалби қаттиқ бўлганингда, атрофингдан тарқаб кетар эдилар. Бас, уларни афв эт. Уларга истиғфор айт ва улар билан ишларда машварат қил. Азму қарор қилганингдан сўнг, Аллоҳга таваккал қил. Албатта, Аллоҳ таваккал қилувчиларни севадир» («Оли Имрон» сураси, 159-оят).

Яъни, аҳамиятли ишларда улар билан маслаҳат – машварат қилиб иш олиб бор. Шўро мажлисида бир қарорга келиндими, ўша фикрга амал қилишга келишилдими, демак, энди азму қарорни маҳкам қилиб, қарорни ҳаётга татбиқ этишга ўтиш керак.

Аллоҳ таоло мўмин-мусулмон умматнинг сифатлари ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Роббиларига ижобат қилган, намозни тўкис адо этган, ишлари ўзаро шууро ила бўлган ва уларга ризқ қилиб берган нарсаларимиздан инфоқ қиладиганлар учундир» («Шууро» сураси, 38-оят).

«Шууро» луғатда «маслаҳат», «машварат қилиш» маъноларини англатади. Исломда мўмин-мусулмонларнинг шууро билан иш юритишларига катта эътибор берилганини биз ўрганаётган ушбу сураи кариманинг «Шууро» («Шўро») номи билан аталишидан ҳам билиб олсак бўлади. 

Мусулмон инсон Аллоҳ таолонинг чақириқларига ҳар доим лаббай деб жавоб бериши, намозни ўз вақтида тўкис адо қилиши қандай лозим бўлса, шууро билан иш тутиш ҳам шунчалик лозим эканини тушуниб оламиз. 

Ҳа, шууро мусулмон жамоа ҳаётида муҳим аҳамият касб этадиган омилдир. Буни ҳамма мусулмонлар, айниқса, давлат бошлиқлари ҳамда турли халқчил амал ва мансабни эгаллаб турганлар яхши тушунмоқлари ва ким бўлишларидан қатъиназар, шуурога амал қилмоқлари лозим.

Ижмоъ шариат ҳукмларининг замон ва макон шароитидан келиб чиқиб янгиланиб туришини таминловчи асосий манбаъ ҳисобланади. У билан мусулмон уммати ҳаётида пайдо бўладиган янги масалаларга ечим топиб борилади.

Ижмоънинг луғавий таърифи: 

«Ижмоъ» сўзи луғатда икки хил маънони ифода қилади.

Биринчиси – бир ишга азми қарор қилиш маъноси. Арабларда «Фалончи бир нарсага ижмоъ қилди» дейилса, ўша нарсага азму қарор қилгани тушунилади. 

Шунингдек, Қуръони Карим оятида ҳам бу маъно келган. Аллоҳ таоло «Юнус» сурасида айтади: «Сиз шерик келтирганларингиз билан биргаликда ўз ишингизни жамлайверинглар» (71-оят).

Яъни, азму қарор қилаверинглар. 

Худди шунга ўхшаш маъно Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадиси шарифларида ҳам келган.

Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг завжалари Ҳафса розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким фажрдан олдин рўзани азму қарор қилмаса, унинг рўзаси йўқдир», – дедилар. 

«Сунан» эгалари, Ибн Хузайма ва Ибн Ҳиббон ривоят қилишган.

Иккинчиси – иттифоқ қилиш маъноси. Арабларда «қавм бирор нарсага ижмоъ қилди», деган гап қавмнинг ўша нарсага иттифоқ қилгани маъносини билдиради. 

Бу икки хил маънонинг орасидаги фарқ шуки, биринчисида иш бир тарафдан содир бўлади. Иккинчисида эса, бир неча тарафдан содир бўлади.

Ижмоънинг усулул фиқҳдаги таърифи: 

Усулийлар истилоҳида ижмоъ қуйидагича таъриф қилинади:

«Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг вафотларидан сўнг бирор асрда мужтаҳидларнинг шаръий ҳукмга қилган иттифоқи «Ижмоъ» дейилади». 

Ушбу таърифдан Ижмоъ собит бўлиши учун зарур бўлган шартларни билиб оламиз.

1. Ижмоъ собит бўлиши, шаръий ишлардан бирор ишга иттифоқ қилиниши учун ўша иттифоқни мужтаҳидлар қилган бўлиши шарт. Шаръий аҳкомларга назар солмайдиган ва улардан аҳкомларни истинбот қилолмайдиган авомлар иттифоқида ибрат йўқ. Чунки, ундай кишиларнинг шаръий ҳукмларни идрок қилиш учун илмлари йўқ. 

Мужтаҳидлар бўлмаган асрда Ижмоъ ҳам собит бўлмайди.

2. Ижмоъ мазкур даврдаги барча мужтаҳидлардан содир бўлиши лозим. Кўп мужтаҳидлар иттифоқ қилиб, озлари хилоф қилса ҳам, ижмоъ собит бўлмайди. Шунингдек, Мадийна мужтаҳидлари ижмоъси ҳам, Макка ва Мадийна мужтаҳидлари ижмоъси ҳам, Басра ва Куфа мужтаҳидлари ижмоъси ҳам, Абу Бакр ва Умар, балки тўрт рошид халийфа ижмоъси ҳам, Али, Фотима, Ҳасан ва Ҳусайн ижмоълари ҳам алоҳида ҳолда ижмоъ ҳисобланмайди.

3. Мужтаҳидлар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг умматларидан бўлмоғи лозим, у зотдан бошқа Набийларнинг мужтаҳидларининг иттифоқи шаръий ижмоъ бўлмайди. Чунки, шаръий далилларда ижмоъ бўлиши, уларнинг хатодан сақланиши Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг умматларидан бўлишига хослангандир.

4. Ижмоъ Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг вафотларидан кейин бўлиши шарт. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳаётлик чоғларида Ижмоъ собит бўлмайди. Чунки, иттифоқчиларнинг ҳукмига Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мувофиқ бўлса, у иш суннат бўлади, ижмоъ эмас. Агар мухолиф бўлсалар, у ҳолда иттифоқлари соқит бўлади.

5. Ижмоъ фақатгина вожиб ёки ҳаром, саҳиҳ ёки фосид каби шаръий аҳкомларда бўлади. Луғат қоидаларида, ақлий нарсаларда, оламнинг яралиши ҳақидаги фикрлар ёки уруш тадбирлари ва маийший ишлар каби дунёвий ишларда ҳам, улар мукаллафлардан талаб қилинадиган нарса бўлмаганлиги сабабли, ижмоъ собит бўлмайди.

ИЖМОЪНИНГ НАВЛАРИ

Ижмоъ ҳосил бўлиши кайфиятига кўра икки навга бўлинади: Очиқ-равшан ижмоъ ва Сукутий ижмоъ.

Очиқ-равшан ижмоъ: 

Бу навдаги Ижмоъ маълум бир замондаги мужтаҳидларнинг барчаси муайян масалада ҳар бири ўз фикрини очиқ изҳор қилиш йўли билан бир хил ҳукм чиқаришларидан иборатдир. 

Мисол учун, уламолар бир мажлисга йиғилишади, улардан ҳар бири бир масалада фикрини очиқ-ойдин айтади. Натижада, уларнинг ўша масала бўйича айтган ҳукмлари бир хил бўлиб чиқади. Ёки барча мужтаҳидларнинг бир масала юзасидан берган фатволари бир хил бўлиб қолади. Бу нарса ижмоъ бўлади ва жумҳур уламолар наздида ҳужжат ҳисобланади.

Сукутий ижмоъ. 

Бу навдаги Ижмоъ бир асрдаги мужтаҳидларнинг баъзиларининг бирон масала бўйича айтган ҳукми қолган хабари мужтаҳидларга етганида, уларнинг инкор ёки тасдиқламасдан сукут қилмоғидан иборатдир. 

Бу навдаги Ижмоъ борасида уламолар икки хил фикр билдирганлар:

Моликийлар ва имом Шофеъий: бу хилдаги Ижмоъ ижмоъ ҳам эмас, ҳужжат ҳам эмас, деганлар.

Ҳанафийлар ва ҳанбалийлар: бу хилдаги Ижмоъ ижмоъ ва қатъий ҳужжат ҳамдир, деганлар.

Сукутий ижмоъни инкор қилувчиларнинг далили: 

1. Мужтаҳидлардан қолганларининг ўзлари хабардор бўлган нарсага мувофиқ бўлмасдан сукут қилиши унинг ижмоъ экани белгиси эмас. Эҳтимол, ўша масала юзасидан ижтиҳод қилиш мумкин эмасдир ёки ўша ҳукмни айтган кимсанинг обрўси ва маҳобати баландлигидан қўрққандир. Шунингдек, фикрини изҳор қилса етиши мумкин бўлган зарардан қўрққан бўлиши ёки мужтаҳид тўғри топса, икки савоб, хато қилса, бир савоб олиши учун ҳам фикрини айтмаган бўлиши мумкин. 

Бирон масалага бошқа мужтаҳид томонидан берилган ҳукмни эшитиб, мазкур эҳтимоллар билан сукут сақлаш эълон қилинган фикрга розилик ёки мувофиқлик белгиси эмас.

2. Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу ўлжадан ортиб қолган моллар ҳақида саҳобаларга маслаҳат солди. Улар мазкур молларни тақсимламасдан, ҳожат тушганда ишлатиш учун сақлаб туришни маслаҳат бердилар. Али розияллоҳу анҳу сукут сақлади. Умар ундан сўраган эди, «Менимча, уни мусулмонларга тақсимлаш керак», – деди.

Умар Алининг сукутини розилик аломати деб билмади. Али эса, гапи тўғри, ҳаққ у тарафда бўлса ҳам, қаршилигини очиқ айтмади.

3. Умар розияллоҳу анҳуга эри ғойиб бўлган бир аёлнинг эркаклар мажлисида ўтириши ва улар билан гаплашиши ҳақида хабар етди. Ўша аёлни унинг ҳузурига, ўша ишдан манъ қилиши учун олиб келинди. Аёл унинг ҳайбатидан қўрқиб ҳомиласини ташлаб қўйди. Шунда Умар розияллоҳу анҳу саҳобалардан ҳомиланинг туширилишининг ҳукми ҳақида маслаҳат сўради. Улар унга: «Сенга ҳеч қандай тўлов йўқ. Сен одоб бермоқчи эдинг, фақат яхшиликни истаган эдинг», – дейишди. Али розияллоҳу анҳу сукут сақлади. Умар ундан бу ҳақда сўраган эди, «Менимча, ҳомиланинг хунини тўлашинг керак», – деди. Шунда Умар: «Сен менга тўғри гапни айтдинг, ё Али!» – деди.

4. Сукут маҳобатдан ҳайиқиш ёки ўзи истамаса ҳам, хилофни юзага чиқармаслик учун жим туришдан иборат бўлиши мумкин. Меросда авлга биринчи ҳукм қилган шахс Умар розияллоҳу анҳудир. У саҳобаларга маслаҳат қилганда, улар авл қилишни айтишди. Аббос: «Фарз меросларда авл қилинглар», – деди. Ибн Аббос эса, хилоф қилди. Унга: «Авл ҳақидаги гапингни Умарга айтишингдан нима манъ қилди?» – дейилганда, «Унинг дарраси», – деди. Бошқа ривоятда «ҳайбати» дейилган. У ҳайбатли одам эди. Мана, Ибн Аббос ўзи мухолиф бўлса ҳам, ҳайбат туфайли сукут сақлаган.

Сукутий ижмоъни эътироф қилувчиларнинг далиллари:

Ҳанафийлар сукутий ижмоъни баён деб эътибор қилишади. Бошқача қилиб айтганда, у зарурат баёнидир. Зотан, баёнга ҳожат бор жойда сукут сақлаш баёндир. Модомики, бир гап тарқалиб машҳур бўлса, унга раддия қилмай сукут сақлаш розилик аломати бўлади. Агар унга қарши бўлса, айтиши керак эди. 

Одатда, бирон мужтаҳид айтган фатвони бошқалари эшитишлиги имкони бўлмаган. Одат шуки, бир мужтаҳиднинг бирон нарсага берган фатвоси одамлар ичида амал қилинганидан сўнг бошқалари буни эшитиб, билиб, сукут қилиб юраверганлар.

Одатда, ҳар бир асрда бир ҳодиса юзасидан ўша аср уламоларининг катталари берган фатвога кичик уламолар бўйсуниб, мувофиқлигини билдирганлар. Мана, шу сукут қилиб бўйсунишлиги уларнинг зимдан мувофиқлиги аломатидир.

Шу билан бирга, ҳанафийлар шофеъийларнинг сукутий ижмоъни инкор қилиш учун келтирган далилларига раддия ҳам берадилар.

1. Ҳазрати Али розияллоҳу анҳунинг қарши фикрда бўлса ҳам сукут сақлаши нариги тарафнинг гапи тугашини кутиб туриш учун бўлган. У киши ўша мажлиснинг ўзида қарши фикрни айтган. Буни «сукут» дейилмайди.

2. Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳунинг «дарраси манъ қилди» деган гапи бор ривоят тўғри эмас. Мазкур ривоятнинг санадида узилиш бор. Иккинчидан, саҳобалар Аллоҳ таолонинг йўлида маломатчининг маломатидан қўрқмаганлар. Нотўғри гапни эшитиб, жим туриш уларнинг одати эмас.

3. Авл ҳақидаги ривоят ҳам тўғри эмас.

Зоҳир бўлган нарса шуки, сукутий ижмоъ ҳам ҳужжатдир. Қачонки розилик ва мувофиқлик аломатлари кўринса, ва ўша розилик ва мувофиқлик аломатлари юқорида санаб ўтилган эҳтимоллар йўқлигида бўлса, сукутий ижмоъ ҳам қатъий ҳужжат ҳисобланади. 

Чунки, саҳобалар жамоатларида кўп ҳолларда баъзилари ўз фикрларини очиқ айтганларида, қолганлари сукут қилганлар ва у сукут қилишликлари, фикрини айтган кимсадан қўрққанларидан ёки бошқа эҳтимоллар туфайли бўлмаган. 

Агар розилик аломати мукаммал бўлмаса, сукутий ижмоъ фақат зонний далил бўлиб қолади.

Сукутий ижмоънинг шартлари:

1. Сукут мувофиқлик ёки мухолифлик аломатларидан холий бўлиши шарт. Агар ҳукмга мувофиқлик аломати бўлса, ижмоъ сукутий эмас, очиқ-равшан бўлади. Агар ҳукмга мухолифлик аломати бўлса, умуман ижмоъ бўлмайди.

2. Ўша сукут масала бўйича етарли баҳс ва фикр юритиш учун кифоя қиларли муддатдан кейин бўлиши шарт.

3. Кўрилган масала ижтиҳод қилиш жоиз бўлган, яъни зонний далил келган масала бўлиши шарт.

ИЖМОЪНИНГ РУКНИ ВА ШАРТЛАРИ

Ижмоъда «рукн» калимасининг дақиқ маъносидаги биттагина рукн бўлиб, у мужтаҳидларнинг иттифоқидир.

Ижмоънинг олтита шарти бўлиб, улар қуйидагилардир:

1. Ижмоъ бир қанча мужтаҳидлар билан бўлади. Биттагина мужтаҳид билан ижмоъ бўлмайди. Чунки, иттифоқ маъноси битта одамда тасаввур қилинмайди. Балки бир қанча уламолардан тасаввур қилинади. Агар бирор асрда битта ёки иккита мужтаҳид бўлса ҳам, уларнинг иттифоқи ижмоъ бўлмайди.

2. Шаръий ҳукмга барча мужтаҳидлар иттифоқ қилишликлари шартдир. Кўпчилик мужтаҳидларнинг иттифоқи билан ижмоъ собит бўлмайди. Агар озчилиги мухолиф бўлса ҳам. Чунки, ижмоъ бўлиши учун барча ислом ўлкаларидаги мужтаҳидларнинг иттифоқи зарур. Мужтаҳид бўлмаганларнинг гапида ибрат йўқ.

3. Иттифоқ ўша ҳодиса вақтида турли исломий ўлкаларда яшаб турган мужтаҳидларнинг барчаларидан собит бўлиши лозим. Ҳижоз, Миср, Ироқ каби маълум ўлкадаги мужтаҳидларнинггина иттифоқи ижмоъ бўлмайди. 

4. Иттифоқ мужтаҳидларнинг ҳар бири ўз фикрини очиқ билдирмоғи билан бўлади. Билдириш гап биланми, феъл биланми, якка тартибдами, гуруҳ бўлибми – фарқи йўқ.

5. Иттифоқ қилаётган мужтаҳидлар адолатли бўлиши ва бидъатлардан четда бўлишлиги лозим. Чунки, ижмоънинг ҳужжатлигига далолат қиладиган матнлар ана шу нарсаларга далолат қилади. 

Адолатнинг шарт қилиниши, ижмоъ қилинган шаръий аҳкомга мусулмонлар амал қилиши лозимлигидан келиб чиқади. Бу эса, мужтаҳиднинг шаҳодат аҳлидан бўлишини талаб қилади. Шаҳодат аҳлидан бўлиш эса, Қуръони Каримда «Ўзингиздан икки адолатлини шоҳид қилинг» деб айтилганидек, адолат талаб қилади.

Бидъатдан четда бўлиш шарт қилинишига келсак, агар бидъат соҳибини куфрга элтувчи бўлса, унинг мусулмонлиги қолмайди. Агар унинг бидъати Исломдан чиқармайдиган бўлса ва ўзи одамларни ҳам шунга чақирадиган бўлса, ундан адолат соқит бўлади. Чунки, у ҳеч бир далили бўлмаган ботил таассубга одамларни чорлаяпти. Бундай одамнинг умматнинг ижмоъи ҳақидаги гапи эътиборга олинмайди. Шунинг учун ҳам, Абу Бакр ва Умар розияллоҳу анҳумонинг халийфалигига хилоф қилган Рофизийлар ва Али розияллоҳу анҳунинг халийфалигига хилоф қилган Хаворижларнинг мухолифлиги эътиборга олинмайди.

6. Ижмоъ қилувчилар ўз ижмоъларида «матн» ёки «қиёс»дан иборат шаръий далилга суянган бўлмоқликлари лозим. Чунки, шаръий далилга суянмаган фатво хато ва дийнда илмсиз гап юритишдан иборатдир. Бу эса, Қуръондаги «Ўзинг билмаган нарсага аралашма» деган оят ила манъ қилинган. Ижмоъ қилувчилар фақат ақлнинг ўзига суянган ҳолда шаръий ҳукмларни собит қилишлари мумкин эмас.

ИЖМОЪНИНГ СУЯНЧИҒИ

Ижмоънинг суянчиғи мужтаҳидлар ижмоъ қилаётган нарса борасида улар эътимод қилаётган – суянаётган далилдир. Аввал айтилганидек, ижмоъ шаръий далилга асосланган бўлмоғи лозим. Агар ижмоъ бирон суянчиқсиз, асоссиз қилинган бўлса, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўнг янги шариат пайдо қилинганга ўхшаб қолади. Бу эса, ботил нарсадир. Одатда, мужтаҳидлар барчалари сабабсиз бир фикрга келиши мумкин эмас. Улар бирон сабаб ила бир фикрга келадилар ва ана шу сабаб бир фикрликни вожиб қилади. Ана шу сабаб уларнинг бир фикрлигини таъминлайди ва шариат чегарасидан чиқиб кетилишининг олдини олади. 

Мазкур иш бирон нарса юзасидан келган ҳукмни яхши тушуниш ёки матнлардан қиёс воситаси билан ҳукмни истинбот қилиш билан бўлади. Ёхуд шариатнинг асосий қоидаларини татбиқ қилиб ва шариат таълимотлари асосида шаръий мақбул райъни лозим топган ҳолда бўлади. Шунингдек, истиҳсон, истисҳоб, урф, саддиз-зароиъ каби бошқа шаръий далилларга суянган ҳолда бўлади.

Илҳом шаръий далил бўлолмайди. Чунки, шариат Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан олинади. Ул зот эса, шаръий нарсаларни ваҳийсиз айтмайдилар. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзларидан шариат борасида бир сўз айтмадиларми, уммат буни қилиши умуман тўғри эмас. Агар шундай қиладиган бўлса, ҳавойи нафс, ўз ақли, бидъат ва залолатга асосланган табиати сабабли айтилган гап бўлади.

Аксар уламолар фикрига кўра, шаръий ҳукмнинг асоси Қуръон ва мутавотир суннатдан иборат қатъий далил бўлади. Бу ҳолда ижмоъ Қуръон ёки мутавотир суннатнинг ҳукмини қувватловчи омил бўлади. 

Китобдан олинган далилга суянган ижмоъга мисол мужтаҳидларнинг момога уйланиш ҳаромлигига қилган иттифоқларидир. Уларнинг ушбу ижмоълари Аллоҳ таолонинг «Сизларга оналарингиз ҳаром қилинди» деган қавлига суяниб бўлган. Ушбу матндаги «она» сўзи аслни англатади ва ундан бир кишининг бошқасига воситали ёки воситасиз мансублиги билинади. Худди шу маънода момо ҳам асл ҳисобланади.

Суннатдан олинган далилга суянган ижмоъга мисол мужтаҳидларнинг харидор савдогардан сотиб олган таомини қабз қилиб олмагунича сотиши манъ қилиниши ҳақидаги ижмоъларидир. Улар ўзларининг бу ижмоъларида Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Ким таом сотиб олса, уни қабз қилиб олмагунича сотмасин» деган ҳадисларига суянганлар. 

Аммо, бу маънолардаги ижмоъ умумий таърифдаги ижмоънинг ҳукмига тўғри келмайди. Зеро, далили қатъий бўлган ижмоъ маълум маънода ундай бўлаёзган ёки янглиш фаҳмланган ҳукмларни қайта тиклаш ва таъъкидлаш учун бўлади.

Гоҳида шаръий ҳукмнинг суянчиғи оҳод хабар ва қиёсдан иборат зонний далил бўлади. Бу ҳолда мужтаҳидлар ижмоъи билан собит бўлган ҳукм зонн мартабасидан қатъийлик ва яқийн мартабасига кўтарилади.

Бунга мисол мужтаҳидларнинг гуручда ҳам рибо жорий бўлиши ҳақида қилган ижмоъларидир. Улар ўзларининг бу ижмоъларида қиёсни ишга солганлар ва гуручни ҳадисда риболиги таъкидланган олти нарсага қиёс қилганлар. 

Абу Бакр розияллоҳу анҳунинг халийфалигига ижмоъ ҳам қиёс билан бўлган. У кишининг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳаётлик даврларида намозда имом бўлишларини амр қилганларига халийфаликлари қиёс қилинган.

Маслаҳатул мурсала ижмоъ учун санад(суянчиқ) бўла олади. 

Далил – Мадийнанинг еттита фақиҳи бозордаги нархларни белгилашга фатво берганлари. Ҳолбуки, саҳобалар асрида бозордаги нархларни белгилаш йўқ эди. 

Маслаҳатул мурсалага суяниб қилинган ижмоъга яна бир мисол – Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳунинг даврида фатҳ қилинган ерларни тақсимлаб бермасдан, харож солишликка иттифоқ қилингани. Бунда байтул молга доимий даромад бўлиши ва унинг аскарларга, чегара қўриқлашга, анҳор қазишга, кўприк солишга, қозилар ва давлат хизматчиларига ҳамда муҳтожларга маошга сарфланиши кўзда тутилган. 

Қуръоннинг саҳобалар иттифоқи билан бир мусҳафга жамъ қилиниши ҳам шу хилдаги ижмоъга киради. Усмон розияллоҳу анҳу даврларида мусулмонлар Мадийнанинг бир тарафида яшардилар. Улар, хусусан, масжиддан узоқдагилар жума намозига етиб кела олмаётгани сабабли, одамларга билдириш учун, иккинчи азоннинг зиёда қилиниши ҳам шу жумладаги ижмоълардан.

Бир воқеъа ҳукмини топишликда бўлгани сингари насснинг таъвийлида ва тафсирида ҳам ёки насс ҳукмининг иллатини топишликда ҳам ижмоъ қилинади.

 

ИЖМОЪНИНГ ҲУЖЖАТЛИГИ

 

Агар юқоридаги талаблар асосида ижмоъ қилинган бўлса, мужтаҳидларнинг барчалари бир воқеа борасида бирор ҳукмга якдил фикр билдирсалар, ана шу ижмоъ асосида қилинган ҳукмга мухолиф бўлмасдан эргашмоқлик вожибдир. Кейин ҳеч ким, ҳеч бир асрда ҳам унинг ҳукмини ўзгартира олмайди. Чунки, ижмоъ асосида собит бўлган ҳукм қатъий шаръий ҳукмга айланади ва унга мухолиф бўлишга ёки уни насх қилишга ўрин қолмайди. Ижмоъ билан ирода қилинган нарса худди Қуръон ва Суннат каби яқийн – ўта ишончли илм йўли билан собит бўлади.

Ижмоънинг далили қатъий бўлса, у ҳолда ижмоъ мустақил ҳужжат бўлмайди, бироқ ўша далилни қувватловчи бўлади. Бу каби ижмоълар ҳукми баён қилинаётганида далилининг ёрдамчиси сифатида айтилади. 

Агар ижмоънинг далили зонний бўлса, бунда ижмоънинг ўзи мустақил ҳужжат сифатида далил келтирилишига кифоя қилади. Ижмоъ қилишда суянилган зонний далилини келтиришга ҳожат қолмайди. Бу вақтда «унинг ўзи янги шаръий ҳукм пайдо қилди» деган маънога борилмайди, балки ижмоъ шариат масдарларидан бир масдар ҳисобланади.

Кўпчилик уламолар наздида ижмоънинг ҳукми қатъий далилдир. Агар ижмоъ бизга мутавотир тарзда нақл қилинган бўлса, унга мухолиф бўлган кимса кофир бўлади ёки «залолатга кетган» дейилади ёхуд бидъатчи ҳисобланади. 

Аммо ижмоъ оҳод йўл билан нақл қилинган бўлса, ёки сукутий бўлса, у «зон»ни ифода қилади ва бунга мухолиф бўлган кимсага куфр ёки залолат ва бидъатчи нисбати берилмайди, балки уни «фосиқ» дейиш мумкин.

Омадий, Имомул Ҳарамайн, Иснавий ва Ибн Ҳожиб каби уламолар таҳқиқи шуни кўрсатадики, ижмоъни инкор қилган одам кофир бўлмайди. Бироқ беш вақт ибодат ёки тавҳид, рисолат ва нубувват каби ақийдавий вожиб ишлардан ва дийнда зарур бўлган шу каби ишлардан иборат ижмоъларни инкор қилса, кофир бўлади. 

Бир шахс ижмоъни эътироф қилиб, ижмоъ қилувчилар сидқини нақл қилиб, сўнг уни инкор қилса ва ёлғонга чиқарса, шариатни ёлғонга чиқарган бўлиб қолади. Кимки шариатни ёлғонга чиқарса, кофир бўлади.

ИЖМОЪНИНГ ҲУЖЖАТЛИГИГА ҚУРЪОН ВА СУННАТДАН ДАЛИЛЛАР

Уламолар жумҳури очиқ-равшан ижмоъ қатъий ҳужжат эканига ва унга амал қилиш вожиблигига ҳамда унга хилоф қилиш ҳаромлигига иттифоқ қилганлар. Қачон масалалардан бир масала бўйича ижмоъ ҳосил бўлса ва мазкур ижмоъ маълум бўлса, мужтаҳидлар ижмоъ қилган ҳукм қатъий собит бўлади, унга хилоф қилиш жоиз бўлмайди. Айни пайтда, мужтаҳидлар ижмоъи ила собит бўлган ҳукм ҳақида ижтиҳод ва низо қилиш ҳам жоиз эмас.

Ижмоънинг ҳужжатлигига Қуръондан далиллар: 

1. Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади:«Эй, иймон келтирганлар! Аллоҳга итоат қилинг, Набийга ва ўзингиздан бўлган ишбошиларга итоат қилинг. Бирор нарса ҳақида тортишиб қолсангиз, агар Аллоҳ ва охират кунига иймон келтирган бўлсангиз, уни Аллоҳга ва Набийга қайтаринг. Ана шундай қилиш хайрли ва оқибати яхшидир» («Нисо» сураси, 59-оят). 

Аввало Аллоҳ таолога итоат этиш керак, сўнгра Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга, ундан кейин мусулмонларнинг ўзларидан бўлган ишбошиларга итоат қилиш лозим. Агар бирор нарсада ихтилоф туғилиб, тортишув чиқса, Аллоҳ таолонинг ва Набийнинг ҳукмларига қайтариш лозим. 

Мусулмонлар бир ишга қўл уришдан олдин шу иш ҳақида шариати исломиянинг ҳукми нима эканини билишга киришадилар. Ҳукмни аввало Қуръони Каримдан излайдилар. Агар у ишнинг ҳукми Қуръонда мавжуд бўлса, унга амал қиладилар. Чунки, оятда аввало:

«Эй, иймон келтирганлар! Аллоҳга итоат қилинг», дейилгандир. Аллоҳга итоат қилиш Унинг охирги илоҳий китоби Қуръони Каримга амал қилиш билан бўлади. 

Фараз қилайлик, бўлғуси ишнинг ҳукми Қуръони Каримда зикр қилинмаган бўлса, унда Набий алайҳиссаломнинг суннатларига мурожаат этилади. 

Изланган ҳукм у ердан топилса, унга амал қилинади. Чунки, ояти каримада иккинчи манбаъ сифатида Набийга итоат қилишга амр этилгандир.

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳаётлик вақтларида бевосита у зотнинг ўзларига итоат қилинган, ҳозир эса суннатларига амал қилиш у кишининг ўзларига итоат қилиш билан баробар ҳисобланади.

«...Набийга...» итоат қилинг. Аллоҳ таоло Қуръони Каримда асосий ҳукмларни баён этган ва умумий ҳукм чиқариш қоидаларига ўшаларни асос қилган. Набийнинг суннатларида эса, Қуръондаги умумий ҳукмлар батафсил баён қилинган ҳамда баъзи зикр этилмаганлари айтилган.

Замон, шароит ўзгариши билан ўзгариб турадиган қисм ҳукмлари эса, мусулмон жамоаси ижтиҳод қилиб ечиши учун қолдирилган. Бунинг ҳикматлари кўп. Аввало, бу ҳолат мусулмонларни доимо изланувчан, ҳаракатчан бўлишга ундайди. Иккинчидан, шариати исломиянинг ҳар замон, ҳар маконга салоҳияти борлигини таъминлайди. Агар Қуръонда ҳам, суннатда ҳам зикри келмаган масала кўндаланг бўлиб қолса, бу масаланинг ечилиши мусулмонларнинг ишбошиларига ҳавола қилинади. Ижтиҳод мақомига етган ишбошилар мазкур масалани Қуръон ва суннат қоидалари асосида ҳал этадилар. Мусулмон умматининг эътироф этган муждаҳидлари биргаликда ҳал этган ечим, қарор фиқҳда «ижмоъ» деб номланади. Бунга амал қилиш ҳар бир мусулмон учун вожибдир. Чунки, ушбу оятда:

«...Набийга ва ўзингиздан бўлган ишбошиларга итоат қилинг», деган амр бор. Аллоҳнинг амрига бўйсуниш эса, вожибдир. 

Аммо ишбошиларга бўйсунишда бир неча шартлар бор. Аввало, оятда «ўзингиздан бўлган» дейиляпти. Фиқҳ илми уламоларимиз бу оятдаги «ишбоши»ларни шундай тушунтирганлар: фиқҳда ижтиҳод даражасига етган уламоларнинг жамланиб, бирор масала бўйича иттифоқ бўлиб қарор қилишлари ишбошиликдир.

2. Аллоҳ таоло яна бундай деб марҳамат қилади: «Агар уни Набийга ва ўзларидан бўлган ишбошиларга ҳавола қилганларида эди, улардан иш негизини биладиганлари уни англаб етар эдилар» («Нисо» сураси, 83-оят).

Демак, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам тирикликларида, у зот бор жойларида, барча нарсани у кишининг ўзларидан сўрашгани маъқул. Шунда у зот нима қилиш кераклигини айтадилар.

Бошқа ҳолатларда эса, ўзларидан бўлган ишбошиларга ҳавола қилишлари лозим. Албатта, ишбошилар бунга нисбатан чора қўллайдилар. Чунки, уларнинг ичида шариат илмининг мутахассислари – мужтаҳидлар бор. Уларнинг ҳар бир ишнинг асл негизига етиб бориш, ҳақийқатни аниқлаш имконлари бор. Ана ўшалар янги пайдо бўлган масаланинг ҳам негизига етадилар ва тегишли чора-тадбирларни ишлаб чиқадилар. Натижада, мусулмонлар ичида турли тушунмовчиликлар пайдо бўлмайди. Уларнинг ичларида ихтилофлар чиқмайди. Сафлари бузилмайди ва жамиятлари заифлашмайди.

Бу ишларни кўрсатиб бергани, тўғри йўлга йўллагани ва иш услубини кўрсатгани мусулмонларга Аллоҳ таолонинг фазли ва марҳаматидир.

3. Ҳа, Аллоҳ таоло бандаларига ниҳоятда меҳрибон Зот. Аммо ҳидоятдан сўнг яна залолатни ихтиёр қилган кимсалар Унинг раҳматидан умид қилмай қўяверсинлар. Кимки Аллоҳ таолонинг йўлидан бошқа йўлни ихтиёр қилса, Унинг Расулига хилоф қилса, борар жойи жаҳаннамдир. Бу ҳақда Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Ким ўзига ҳидоят равшан бўлгандан кейин Набийга хилоф қилса ва мўминларнинг йўлидан бошқа йўлга юрса, кетган томонга қўйиб қўямиз ва жаҳаннамга киритамиз. У қандоқ ҳам ёмон жой!» («Нисо» сураси, 115-оят).

Бу оят маъносида Аллоҳ таоло мўминларнинг йўлидан бошқа йўлга юришликни, Аллоҳга ва У зотнинг Расулига душманлик қилиш, деб баҳоламоқда. Уларга бир хил жазони, у ҳам бўлса, жаҳаннамга Кириши белгиланмоқда. Агар Аллоҳ ва У зотнинг Расулига душманлик ҳаром бўлса, мўминларнинг йўлидан бошқа йўлга юришлик ҳам ҳаром. Агар Набий алайҳиссаломга хилоф қилишлик ва мўминларнинг йўлидан бошқа йўлга эргашишлик ҳаром бўлса, демак Набий алайҳиссаломга ва мўминнинг йўлига эргашишлик вожиб бўлиб қолади. Мана шундан ижмоънинг ҳужжатлиги лозим бўлади. Чунки, ижмоъ мўминларнинг йўли ҳисобланади. «Бир шахснинг йўли» дейилганда, ўша шахс ихтиёр қилган гап, феъл ва эътиқод тушунилади.

4. Аллоҳ таоло энг яхши бандалари ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Сиз одамлар учун чиқарилган энг яхши уммат бўлдингиз. Амру маъруф қиласиз, наҳйу мункар қиласиз ва Аллоҳга иймон келтирасиз» («Нисо» сураси, 110-оят).

Бу ояти каримада Аллоҳ таоло яхшиликка амр қиладиган, ёмонликдан қайтарадиган мўминларни «умматларнинг яхшиси» деб сифатламоқда. Яхшилик ила сифатланиши уларнинг ҳаққда эканларини тақозо қилади. Бас, шундай экан, уларнинг бирор ишга иттифоқ қилишлари ўша ишнинг ҳаққ эканига далолатдир.

Ижмоънинг ҳужжатлигига Суннатдан далиллар:

Мужтаҳидлар бирон нарсага иттифоқ қилсалар, у мусулмон умматининг ҳукмига айланади. Чунки, мужтаҳидлар шаръий ихтисос бўйича умматнинг тафсирчиларидир. Ислом уммати хатодан маъсум эканлиги борасида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан бир қанча ҳадислар ворид бўлгандир. Бу борадаги ҳадислар лафзи мутавотир бўлмаса-да, у ворид хабарларни барчаси қўшилса, умматнинг хатодан маъсумлиги маъноси мутавотирдир. Бироқ бу маъно кўпгина хабарларда келиши билан маънавий мутавотир даражасига етган ва лафзий мутавотир сингари далолат қилаётган нарсасида илм – аниқликни ифода қилади.

Ана шундай ҳадислардан наъмуналар: Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:

«Умматим залолатда жамъ бўлмайди», – дедилар». Ибн Можа ривоят қилган.

Ислом умматининг барча мужтаҳидлари ижмоъ қилган нарса умматнинг жамъ бўлган нарсаси ҳисобланади. Бу ҳадисга биноан, у нарса залолат, адашув бўлиши мумкин эмас.

Ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Албатта, Аллоҳ умматимни залолатда бирлаштирмайди», – дедилар». Ҳоким ривоят қилган.

 

Савбон розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Умматимдан бир тоифаси ҳатто Аллоҳнинг амри келгунига қадар ҳаққ устида очиқ бардавом бўлурлар. Уларга мухолиф бўлганлар зарар етказа олмас», – дедилар». Муслим ривоят қилган. 

 

Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Мусулмонлар нимани яхши деб билсалар, бас, у Аллоҳ ҳузурида ҳам яхшидир». Аҳмад ривоят қилган.

Мана шу далиллардан кўриниб турибдики, Ислом уммати мужтаҳидларининг бир ишга ижмоъи бўлса, у нарса ҳақийқат ва тўғридир. Агар шундай бўлмаса, илмий истеъдодлари ва қудратлари турлича бўла туриб, бир хил гапни айтмасдилар.

Ижмоънинг ҳужжатлигига ақлий далил: Албатта, ҳар бир шаръий ҳукм бўйича қилинадиган ижмоъ шаръий суянчиққа бино қилинган бўлади. Чунки, мусулмон мужтаҳид ҳеч қачон шаръий масалада ўзидан бирор нарсани айтмайди. Унинг ижтиҳод қилиш чегараси бор ва ўшандан чиқиши мумкин эмас. Агар оят ёки ҳадисдан бирор ҳукмга далил бўладиган очиқ-ойдин матн топа олмаса, мазкур насс тушунчасидан ва далолатидан бошқа томонга бурилмайди. Агар мужтаҳиднинг излаётган масаласи бўйича ҳеч бир матн бўлмаса, ҳукмида матн бор нарсага қиёс қилишдан бошқа ишни қилмайди. Агар қиёсга ҳам имкон топмаса, шариат қоидаларини ишга солишга ўтади.

Ёлғиз мужтаҳиднинг иши шу даражада бўлганидан кейин, барча мужтаҳидлар жамланиб ҳал қилган масаланинг ҳукми қанчалик шаръий асосга эга бўлишини тушуниб олиш мумкин. 

Ислом илоҳий дийнларнинг охиргисидир. Исломдан кейин дийн келмайди. У барча замонлар ва маконларда инсониятга икки дунё саодат йўлини кўрсатиб бориши керак. Шунинг учун, инсонлар ҳаётининг замон ва шароит ўзгариши билан ўзгариб турадиган қисмига оид ҳукмларини мусулмон жамоаси ижтиҳод қилиб ечиши учун қолдирилган. 

Бунинг ҳикматлари кўп. Аввало, бу ҳолат мусулмонларни доимо изланувчан, ҳаракатчан бўлишга ундайди. Иккинчидан, шариати исломиянинг ҳар замон, ҳар маконга салоҳияти борлигини таъминлайди. Агар Қуръонда ҳам, суннатда ҳам зикри келмаган масала кўндаланг бўлиб қолса, бу масаланинг ечилиши мусулмонларнинг ишбошиларига ҳавола қилинади. Ижтиҳод мақомига етган ишбошилар мазкур масалани Қуръон ва суннат қоидалари асосида ҳал этадилар.

 

ИЖМОЪ СОБИТ БЎЛИШИ ИМКОНИ

 

Мусулмон уламолар жумҳури: ижмоъ собит бўлиши мумкин ва бўлган ҳам, дейдилар.

Наззом ва баъзи мўътазилалар ҳамда айрим шиъалар: одатда ижмоъ бўлмайди, деганлар ва фикрларига иккита далил келтирганлар:

1. Ижмоъ вужудга келиши учун бир асрдаги барча мужтаҳидларнинг иттифоқи лозим. Бу нарса икки иш билан малга ошади. Биринчиси – ҳукмида ижмоъ қилиш лозим бўлган ҳодиса вақтида исломий давлатлардаги мужтаҳидларнинг шахсини аниқ билиш. Иккинчиси – мазкур масала бўйича мазкур мужтаҳидларнинг барчаларининг фикрларини ўрганиб чиқиш. Бу икки иш ҳам узрлидир. Чунки, мужтаҳидликни чегаралайдиган қоидаларнинг ўзи ҳали мукаммал ўрганилмаган. Қолаверса, улар исломий юртларда тарқаб кетганлар. Уларни бир ерга тўплаш ёки ишончли йўллар билан фикрларини жамлаш осон нарса эмас.

2. Ижмоъ қилувчиларнинг далиллари қатъий бўлиб, таъвийлни кўтармайдиган бўлиши мумкин. Бундай вақтда ижмоънинг кераги бўлмай қолади. Яъни, ўша қатъий далилнинг ўзи кифоя қилади. 

Ёки далил зонний бўлиши мумкин. Унда, одатга кўра, иттифоқ қилиш узрли бўлади. Чунки, мужтаҳидларнинг назарлари, ақлий қобилиятлари, истеъдодлари, ҳаққни тан олишлари турлича, урф-одати, зоти ва мазҳаби каби таъсир қилувчи омиллари турлилиги билан зонний далил улар орасида ихтилофни қўзийди. Бу эса, ижмоъ қилиш имконини бермайди.

Мухолифларнинг юқорида зикр қилинган далилларига жумҳур уламолари жавоб беришни ўзларига эп кўрмаганлар ва: «Бу гаплар воқеъликда бўлган қатъий собит ишларга шубҳа қилишдан ўзга нарса эмас ва шубҳаларига эътибор қилинмайди», деганлар.

Замондош уламолардан Закийуддийн Шаъбон мухолифларнинг эътирозига раддия бериш керак деб ҳисоблайди ва ўзи раддия беришга ҳаракат қилиб, жумладан, қуйидагиларни айтади:

«Биз мухолифлар келтирган далилларга назар соладиган бўлсак, уларнинг «Ижмоъ қилувчиларнинг далиллари қатъий бўлиб, таъвийлни кўтармайдиган бўлиши мумкин. Бундай вақтда ижмоънинг кераги бўлмай қолади. Яъни, ўша қатъий далилнинг ўзи кифоя қилади. 

Ёки далил зонний бўлиши мумкин. Унда, одатга кўра, иттифоқ қилиш узрли бўлади...» деган иккинчи далиллари ҳақийқатга ҳам, воқеъликка ҳам ҳеч тўғри келмайди. Чунки, қандай бўлишига қарамай далилнинг бўлиши ижмоънинг юзага келиши ва амалда воқеъ бўлишини манъ қилмайди. Агар ўша далил қатъий бўлса, уни барча билиши лозим эмас. Гоҳида далил қатъий бўлса ҳам баъзи одамлар билмай қолиши оддий ҳолат. Унга мисоллар ҳам кўп. 

Абул Ажфаъ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: 

«Умар розияллоҳу анҳу бизга хутба қилиб: 

«Огоҳ бўлинглар! Аёлларнинг маҳрини ошириб юборманглар! Агар у нарса бу дунёда ҳурмат-икром, Аллоҳнинг ҳузурида тақво бўладиган бўлса, ичингизда унга энг ҳаққли киши Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам бўлур эдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз хотинларидан бирор аёлга ўн икки увқиядан кўп маҳр берганлари йўқ. Ул зотнинг қизларидан бирортасига ҳам бундан кўп берилгани йўқ. Ким бундан бирор нарсани зиёда қилса, ўшани мусулмонларнинг байтул молига қўшаман», – деди».

Шунда бир аёл ўрнидан туриб: «эй Умар! Аллоҳ таоло:

«Ва у(аёл)лардан бирига қинтор – чексиз маҳр берсангиз ҳам», дейди-ю, сен бизга буни чегаралайсанми?!» – деди.

Ҳазрати Умардек зотда воқеъ бўлган нарса бошқаларда бўлмасмиди.

Аллоҳ таоло Ўз дийнининг қоимлиги Набийларга, ҳаттоки, Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи васалламга ҳам боғланиб қолмаганини бундай деб марҳамат қилади:

«Муҳаммад ҳам бир Набий, холос. Ундан аввал ҳам Набийлар ўтган. Агар у ўлса ёки қатл қилинса, орқангизга қайтасизми?! Кимки орқасига қайтса, Аллоҳга ҳеч зарар келтира олмас. Ва Аллоҳ шукр қилувчиларни мукофотлар» («Оли Имрон» сураси, 144-оят).

Аммо Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этганларида, ҳеч кимнинг ишонгиси келмади. Ҳатто Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу қиличларини чиқариб: «Ким «Муҳаммад ўлди» деса, бошини узаман», – деб ҳовлида айланиб юрдилар. 

Фақат Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу бу ҳақийқатни тушуниб етдилар. Бу вақтда у киши шаҳардан ташқарига чиққан эдилар. Хабарни эшитиб, тезлаб келдилар. Ҳужраи Саодатга кириб, Набий алайҳиссолату вассаломни ўпдилар-да: «Тириклигингизда ҳам пок эдингиз, ўликлигингизда ҳам поксиз», – дедилар. 

Сўнгра ташқарига чиқиб, баланд овоз билан: «Эй одамлар! Ким Муҳаммадга сиғинаётган бўлса, Муҳаммад вафот этди. Аммо ким Аллоҳга сиғинаётган бўлса, Аллоҳ тирик ва ўлмайди», – дедилар ва ушбу ояти каримани тиловат қилдилар. Ана ўшандагина мусулмонлар ўзларига келиб, ҳушёр тортдилар.

Шу билан бирга, бир масалада қатъий далил бўлса ва уни одамлар билса ҳам, ўша масалада содир бўлган ижмоъ мухолифлар айтаётганидек беҳуда иш бўлмайди. Балки бу каби ижмоъ фойдадан холий бўлмайди. У, далилни таъкидлайди ва келажакда келиб чиқиши мумкин хилофнинг олдини олади.

Агар масаланинг далили қиёс ёки оҳод хабар каби зонний бўладиган бўлса, у ҳақида ижмоъ қилиш мухолифлар айтаётганидек амримаҳол бўлиб қолмайди. Чунки, баъзи зоннний нарсаларнинг ҳукмга далолати равшан бўлади. Улар ҳақида ихтилоф қилишга ўрин қолмайди. Бу нарса воқеъликда ҳам кўп бўлган.

Буғдой ва бошқа озиқ-овқат маҳсулотларини харидор савдогардан қабул қилиб олмагунча сотиши мумкин эмас. Бу ҳукм зонний далил – оҳод ҳадис билан собит бўлган.

 

Ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ким таом сотиб олса, то уни тўлиқ олмагунча, сотмасин», – дедилар». Бешовлари ривоят қилишган.

Шундай бўлса-да, мужтаҳидлар ҳам бу масалада ижмоъ қилганлар.

Аммо мухолифларнинг «Ижмоъ вужудга келиши учун бир асрдаги барча мужтаҳидларнинг иттифоқи лозим. Бу нарса икки иш билан амалга ошади. Биринчиси – ҳукмида ижмоъ қилиш лозим бўлган ҳодиса вақтида исломий давлатлардаги мужтаҳидларнинг шахсини аниқ билиш. Иккинчиси – мазкур масала бўйича мазкур мужтаҳидларнинг барчаларининг фикрларини ўрганиб чиқиш. Бу икки иш ҳам узрлидир...» деган далиллари сиртдан қараганда тўғри ва мақбулга ўхшаб кўринади. Лекин ижтиҳоднинг барча асрлари учун тўғри келмайди. 

Ўтган солиҳлар даврини икки имтиёзли асрга тақсимланади. 

Биринчиси – Абу Бакр ва Умар розияллоҳу анҳумоларнинг даври. 

Иккинчиси – Усмон розияллоҳу анҳунинг давридан бошлаб мужтаҳидлар инқирозга учрагунча бўлган давр.

Биринчи асрда мусулмонлар иши бир бутун эди. Мужтаҳидлар маълум ва машҳур эдилар ва уларнинг барчаси Мадийнада яшар эдилар. Эҳтиёж тушганда уларнинг ўзларини ва фикрларини ўрганиш жуда ҳам осон эди. Хусусан, Умар розияллоҳу анҳунинг даврларида катта саҳобаларнинг Мадийнадан чиқишлари манъ қилинган эди. 

Бундай шароитда ижмоъ собит бўлиши жуда ҳам осон ва шундай бўлган ҳам. 

Аммо кейинги пайтларда ижмоъ собит бўлиши қийинлашган бўлиши мумкин.

Жумҳур уламолар ижмоънинг борлигига воқеъликда бўлган ишлардан далил келтирадилар. Саҳобалар закотни бермаган кимсаларга қарши уруш қилишган, ҳолбуки, закот бермаганлар иймонни даъво қиларди ва намоз ўқирдилар. 

Саҳобалар Қуръонни бир мусҳафга жамлаганлар. Улар олти синфдаги нарсаларда рибо бўлишига ҳам ижмоъ қилганлар. Муслиманинг ғайри муслимга никоҳи ботиллиги, никоҳ вақтида маҳрни белгиламасдан никоҳ жоизлиги, бир аёлнинг устига аммасининг ёки холасининг никоҳи ҳаромлиги, бувиларнинг закотдан олтидан бир улуш олишлиги, ўғил неварани мерос олишликдан ўғил тўсиб қўйишлиги ва шу каби бир қанча нарсалар саҳобалар ижмоъи ила собит бўлгандир.

Бугунги кунда ҳам ҳукуматлар ва Ислом Фиқҳи академияси томонидан илмий анжуманлар ташкил қилиниб, шаръий қоида асосида ижтиҳод қилишга аҳл бўлган илм соҳибларининг хушомадгўйлик ва ёнбосарликни бир ёққа қўйиб ижмоъ қилиши эҳтимоли бор.

Аммо Қуръон ва Суннатда айтилмаган нарсалар борасидаги ижмоъ осонлик билан амалга ошмайдиган машаққатли ишдир. Чунки, саҳобалар ва бошқа мужтаҳидлар ораларидаги фикрлар ҳам бу каби айтилмаган масалалар юзасидан турлича бўлгандир. Агар ижмоъ бўлса ҳам, зонний бўлади, қатъий эмас.

Бу борада бирдан-бир ижмоъ музорабанинг машруъ бўлишлигидир. Уламолар музораба жоизлигига ижмоъ қилганлар. Бу борада биронта ҳам саҳиҳ насс(матн) йўқ. Бу нарсага Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам даврларида ҳам амал қилинарди, аммо Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам буни инкор қилганлари ёки бунга иқрор бўлганлари ҳақида ҳеч бир гап бўлмаган.

Имом Шофеъий: «Хилоф бўлмаган барча нарсаларда ижмоъ бўлавермайди», деган. 

Имом Аҳмад: «Ким ижмоъни даъво қилса, ёлғончидир», деган. Аммо, улар бу гапларни одамлар диққатли бўлиши ва нарсаларнинг собитлигини яхши текшириб кўриши учун айтганлар. Етиб келган барча нарсани ижмоъ қилиб олавермасинлар, балки ўша нарсанинг субутини яхшилаб ўрганишлари лозимлиги учун мана шу гапларни айтганлар. Ижмоъни инкор қилиш учун эмас.

 

Тўртинчи далил. Қиёс

 

Таърифи, арконлари, ҳужжатлиги, шартлари, иллат маслаклари ва қисмлари.

«Қиёс» сўзи луғатда «бир нарсани бошқаси билан ўлчаш», яъни «бирон нарсанинг ўлчовини билиш» маъносида ишлатилади. Масалан, кийимни қаричлаб ёки метрлаб ўлчадим, деганидек. Яъни, унинг ўлчовини билдим, дейилмоқда. 

Яна «қиёс» сўзининг «бир нарсани ўзига ўхшаш нарса билан тенглаштириш, таққослаб кўриш» маъноси ҳам бор. Ўша нарса ҳиссий бўлса ҳам, маънавий бўлса ҳам фарқи йўқ. Масалан, биров: «Бу лавҳани мана бунисига қиёс қилдим» деса, солиштирдим, тенглаштирдим» деган бўлади. Ёки «фалончи фистончига қиёсланмайди» деса, тенглашмайди, дегани бўлади. 

Усулийлар истилоҳида эса: 

«Шаръий ҳукми бўйича Китоб, Суннат ва Ижмоъда насс(матн) келмаган ишни ҳукмига улардан бирида насс-(матн) келган ишга тенглаштириш «қиёс» дейилади». 

Бунинг баёни қуйидагича: Китоб, Суннат ёки Ижмоъда маълум бир ҳукмга далил бор. Мужтаҳид ўша ҳукмнинг шариатга киритилишига сабаб бўлган иллатни ҳукмларнинг иллатини билиш йўлларидан бири орқали ўрганди. Сўнгра ўша иллат бор, бироқ ҳукми бўйича Китоб, Суннат ёки Ижмоъда шаръий далил келмаган бошқа воқеъага таққослаб кўради. Ҳар икки воқеъа иллатда шерик, яъни, тенг бўлгани учун, шаръий ҳукми бўйича далил келмаган воқеъани шаръий ҳукми бўйича далил келган воқеъага тенглаштиради. Мана шу тенглаштириш «қиёс» дейилади. 

Китоб, Суннат ёки Ижмоъда ҳукми бўйича далил келган воқеъа «асл» ёки «мақийс алайҳ» – «унга таққосланган» – дейилади. 

Китоб, Суннат ёки Ижмоъда шаръий ҳукми бўйича далил келмаган воқеъа «фаръ» ёки «мақийс» – «таққосланувчи» дейилади. 

Шаръий ҳукмга сабаб бўлган маънони «иллат» дейилади.

Ҳар иккиси ҳукм иллатида шерик яъни тенг бўлганлиги учун, улар ҳақидаги шаръий ҳукм ҳам бир хил бўлади. Қиёс ҳукмни кашф ва зоҳир қилишдир. Унда ҳукмни янгитдан пайдо қилиш йўқ. Чунки, ҳукм шариат бўйича аслда – мақийс алайҳда, яъни – унга таққосланган нарсада Китоб, Суннат ёки Ижмоъда келган далил ила собитдир. Қиёс қилинаётган нарсанинг ҳукми фақатгина иллат ёрдамида мужтаҳиднинг баёнидан кейин зоҳир бўлади, холос. 

Демак, қиёс ҳукмни янгитдан пайдо қилиш эмас, балки бор нарсани излаб, топиб кўрсатишдан иборатдир. Ўша ҳукмни топишда иллат асосдир. Мужтаҳиднинг иши эса, иллат бир бўлгани сабабли аслдаги ҳукмнинг фаръда ҳам борлигини кўрсатишдир.

Қиёс ила собит бўлган шаръий ҳукмларга баъзи мисоллар:

Қуръони Каримда хамр ҳаром қилинган ва унинг иллати ҳам баён қилинган. 

Бу ҳақда Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Эй, иймон келтирганлар! Албатта, хамр, қимор, бутлар ва (фол очадиган) чўплар ифлосдир. Шайтоннинг ишидир. Бас, ундан четда бўлинг. Шоядки, нажот топсангиз. Албатта, шайтон хамр ва қимор туфайли ораларингизга адоват ва ёмон кўришликни солишни ҳамда сизларни Аллоҳнинг зикридан ва намоздан тўсишни хоҳлайдир. Энди тўхтарсизлар!» («Моида» сураси, 90-, 91-оятлар).

Ушбу матн хамрнинг ҳаромлигига далилдир. Шу билан бирга, унда унинг ҳаром қилинишининг иллати ҳам баён қилинган. Яъни, хамрнинг дийний ва дунёвий зарарлари ҳам айтилган.

Араб тилида «хамр»» сўзи «тўсиш», «беркитиш» маъноларини англатади. 

Баъзи фақиҳларнинг таърифлашича, ҳўл узумдан оловга қўйиб, қайнатилмасдан тайёрланадиган маст қилувчи ичимлик хамрдир.

Мужтаҳид «ҳаромлик иллати» деб одатда ва ғолибан ақлни тўсувчи маст қилишни топади. Бу нарса кўпгина дийний ва дунёвий, сиҳҳий ва ижтимоий зарар ва фасодлар келтиради. Инсонлар орасида адоват ва бир-бирини ёмон кўрсатиш каби ишларга ҳам сабаб бўлади. 

Мужтаҳид дон ва мевалардан ҳам мана шу каби маст қилувчи нарсалар олинаётгани ва уни ичувчилар маст бўлаётганини кўради ва у «набийз» деб номланган нарсани ҳам, маст қилгани учун, хамрга илҳоқ – қиёс қилиб, «истеъмоли ҳаром» деб ҳукм қилади. 

Бу қиёснинг арконлари қуйидагилар: 

Хамр – асл. 

Набийз – фаръ. 

Аслнинг насс(матн) орқали ҳукми – ҳаром. 

Мақийс ва мақис алайҳ орасини жамловчи иллат – маст қилишлик.

2. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадиси шарифлари далил ўлароқ, агар меросхўр мерос қолдирувчини ўлдирса, уни меросдан манъ қилинади.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилади: 

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: 

«Қотил мерос олмайди», – дедилар». 

Сунан эгалари ва Дора Қутний ривоят қилишган.

Бу ҳукмнинг иллати – ўзига тегиши керак бўлган нарсани вақтидан олдин олиш учун қотиллик қилиш. Шунинг учун у меросдан маҳрум қилинади. 

Мужтаҳидга «Фалончи ўз молидан фистончига бериш ҳақида васият қилган эди. Аммо, ўша фистончи фалончини ўлдириб қўйди. Энди нима бўлади?» деган масала тақдим этилди. Бу масалани ҳал қилиш учун мужтаҳид аввал Китоб, Суннат ва Ижмоъга назар солади. Уларда бу масала бўйича далил йўқлигини аниқлайди. 

Сўнгра мужтаҳид бу масалага ўхшаш ва унга буни таққослаш мумкин бўлган нарса бор ёки йўқлигини аниқлашга киришади ва юқорида зикри келган қотил меросхўр ҳақидаги ҳадиси шарифни топади. Уни ўз фойдасига васият қилган шахсни ўлдирган қотилга қиёс қилади.

Ушбу таққослаш оқибатида, мужтаҳид васият қилувчини фойдасига васият қилинган одам ўлдирса, васият қилинган молу мулкдан маҳрум қилинади, деган ҳукмни чиқаради. Чунки у ҳам, қотил меросхўр каби, ўзига тегиши керак бўлган нарсани вақтидан олдин олишни истади. 

Бу қиёснинг арконлари қуйидагилар: 

Мерос қолдирувчини ўлдириш – асл. 

Васият қилувчини ўлдириш – фаръ. 

Аслнинг насс(матн) орқали ҳукми – ҳаром. 

Мақийс ва мақис алайҳ орасини жамловчи иллат – ўзига тегиши керак бўлган молни тезроқ олиш ниятида қотилликка қўл уриш.

3. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадиси шарифлари далил ўлароқ, бир киши бошқанинг совчилиги устига совчилик қилиши, савдоси устига савдо қилиши мумкин эмас.

Ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: 

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: 

«Киши ўз биродари савдоси устига савдо қилмасин, ўз биродари совчилиги устига совчилик қилмасин. Магар, унга ўзи изн берса, майли», – дедилар».

Бешовлари ривоят қилишган.

Бу ҳукмнинг иллати савдо ёки совчиликни биринчи бошлаган одамга азият келтириш ва душманчилик пайдо қилишдир. 

Мужтаҳидга «Фалончи фистончининг ижара шартномаси устига ижара шартномаси қилмоқчи, бу ишнинг шаръий ҳукми нима бўлади?» деган масала тақдим этилди. Бу масалани ҳал қилиш учун мужтаҳид аввал Китоб, Суннат ва Ижмоъга назар солади. Уларда бу масала бўйича далил йўқлигини аниқлайди. 

Сўнгра мужтаҳид бу масалага ўхшаш ва унга буни таққослаш мумкин бўлган нарса бор ёки йўқлигини аниқлашга киришади ва юқорида зикри келган бировнинг савдоси устига савдо ва совчилиги устига совчилик қилиш мумкин эмаслиги ҳақидаги ҳадиси шарифни топади. Бу масалани бировнинг ижара шартномаси устига ижара шартномаси тузмоқчи бўлган киши масаласига қиёслаб кўради.

Ушбу таққослаш оқибатида, мужтаҳид бировнинг шартномаси устига ижара шартномаси тузиш мумкин эмас, деган ҳукмни чиқаради. Чунки у ҳам, бировнинг савдоси устига савдо ва совчилиги устига совчилик қилган шахс каби, ижара шартномасини биринчи бошлаган одамга азият келтириши ва душманчилик пайдо қилиши бордир.

Бу қиёснинг арконлари қуйидагилар: 

Савдо устига савдо ва совчилик устига совчилик қилиш – асл. 

Ижара устига ижара қилиш – фаръ. 

Аслнинг насс(матн) орқали ҳукми – ҳаром. 

Мақийс ва мақис алайҳ орасини жамловчи иллат – бировга азият келтириш ва душманчилик пайдо қилиш.

4. Шариатда уч киши бир ерда бўлганда улардан иккитаси учинчига эшиттирмасдан пичирлаб гаплашиши манъ қилинган. Бу ҳукм Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қуйидаги ҳадиси шарифларидан олинган.

Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Қачон учта бўлсангиз, икки киши учинчини қўйиб сир суҳбат қилмасин. Бу уни маҳзун қилади», – дедилар».

Икки шайх, Абу Довуд ва Термизий ривоят қилишган.

Уч киши ўтирганда улардан иккитаси пичирлашиб гаплашса, учинчи шахсга ноқулай бўлади. Худди иккиси уни ёмонлаётгандек ёки унга ишонмаётгандек кўринади. Шунинг учун, уч киши ўтирганда иккиталари сир суҳбат қилишларига изн берилмаган.

Мужтаҳидга «Уч киши бир ерда бўлса ва улардан иккиси учинчи шахс билмайдиган тилда гаплашса, бу ишнинг шаръий ҳукми нима бўлади?» деган масала тақдим этилди. Бу масалани ҳал қилиш учун мужтаҳид аввал Китоб, Суннат ва Ижмоъга назар солади. Уларда бу масала бўйича далил йўқлигини аниқлайди. 

Сўнгра мужтаҳид бу масалага ўхшаш ва унга буни таққослаш мумкин бўлган нарса бор ёки йўқлигини аниқлашга киришади ва юқорида зикри келган ҳадиси шарифни топади. Бу масалани уч киши ўтирганда улардан иккитаси пичирлашиб гаплаши ҳақидаги масалага қиёслаб кўради.

Ушбу таққослаш оқибатида, мужтаҳид «Уч киши бир ерда бўлса, улардан иккиси учинчи шахс билмайдиган тилда гаплашиши мумкин эмас», деган ҳукмни чиқаради. Чунки, бу ҳам, киши ўтирганда улардан иккитаси пичирлашиб гаплашса, учинчи шахсга ноқулай бўлиши кабидир. Худди иккиси уни ёмонлаётгандек ёки унга ишонмаётгандек кўриниши бу ҳолатда ҳам бор.

Бу қиёснинг арконлари қуйидагилар: 

Уч кишидан иккиси сирли суҳбат қилиши – асл. 

Уч кишидан иккиси бошқа тилда суҳбат қилиши – фаръ. 

Аслнинг насс(матн) орқали ҳукми – ҳаром. 

Мақийс ва мақис алайҳ орасини жамловчи иллат – учинчи шахсга ноқулай бўлиши ва иккиси уни ёмонлаётгандек ёки унга ишонмаётгандек кўриниши.

5. Қуръонда жумъа намозига азон айтилаётганидан бошлаб савдо ҳаром қилинган. 

Бу ҳақда Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Эй, иймон келтирганлар! Жумъа кунида, намозга нидо қилинган пайтда, Аллоҳнинг зикрига шошилинг ва савдони қўйинг. Агар билсангиз, бу ўзингиз учун яхшидир» («Жумуъа» сураси, 9-оят). 

Бу оятдаги ҳукмнинг иллати – савдо билан машғул бўлиб намоздан қолиш. 

Мужтаҳидга «Жумъа насмозига азон вақтидаги шартномалар, ижара, гаров, мукотаба каби келишувларнинг шаръий ҳукми нима бўлади?» деган масала тақдим этилди. Бу масалани ҳал қилиш учун мужтаҳид аввал Китоб, Суннат ва Ижмоъга назар солади. Уларда бу масала бўйича далил йўқлигини аниқлайди. 

Сўнгра мужтаҳид бу масалага ўхшаш ва унга буни таққослаш мумкин бўлган нарса бор ёки йўқлигини аниқлашга киришади ва юқорида зикри келган ояти каримани топади. Бу масалани Жумъа намозига азон вақтидаги шартномалар, ижара, гаров, мукотаба каби келишувлар ҳақидаги масалага қиёслаб кўради.

Ушбу таққослаш оқибатида, мужтаҳид «Жумъа намозига азон айтилаётган пайтдаги шартномалар, ижара, гаров, мукотаба каби келишувлар мумкин эмас», деган ҳукмни чиқаради. Чунки, жумъа намозига азон айтилаётган пайтда бу ишлар билан машғул бўлиш ҳам, савдо билан машғул бўлиб намоздан қолиш кабидир.

Бу қиёснинг арконлари қуйидагилар: 

Жумъага азон айтилганда савдо қилиш – асл. 

Жумъага азон айтилганда шартномалар, ижара, гаров, мукотаба каби келишувлар қилиш – фаръ. 

Аслнинг насс(матн) орқали ҳукми – ҳаром. 

Мақийс ва мақис алайҳ орасини жамловчи иллат – дунё ишлари билан машғул бўлиб намоздан қолиш.

ҚИЁСНИНГ АРКОНЛАРИ

Қиёс тўрт арконга суянади. 

1. Асл. 

Асл – шаръий ҳукми бўйича насс(матн) келган воқеъа. Масалан, юқорида келтирилган мисолга кўра, хамр.

2. Фаръ. 

Фаръ – ҳукмига насс келмаган воқеъа. Юқорида келтирилган мисолга кўра, набийз.

3. Асл ва фаръни жамловчи васф – иллат.

Иллат – аслнинг ҳукми бино қилинган васф. Ўтган мисолда, маст қилишлик.

4. Аслнинг ҳукми.

Аслнинг ҳукми шаръий ҳукмига насс келган воқеъа ва уни фаръга нақл қилиш ирода қилинган бўлади. Юқорида ўтган мисолда, хамрнинг ҳаромлиги. 

Аммо, қиёс билан набийзда юзага келган ҳукмда набийзнинг ҳаромлиги қиёснинг рукни эмас, балки самарасидир.

Буни бошқа нарсалар ёрдамида тушунилса ҳам бўлади. Масалан, ҳадисда зикр қилинган олтита рибо бўладиган нарсалар мавжуд. Улар – тилло, кумуш, буғдой, арпа, хурмо ва туз. Булар – асл. Бошқа нарсалар, масалан, жўхори, гуруч, ловия кабилар – фаръ. Буларда ҳам рибо ҳаромдир. 

Ҳанафий ва ҳанбалийларда бу ҳукмнинг иллати кайл, вазн ва жинснинг бирлигидир.

ҚИЁСНИНГ ШАРТЛАРИ:

Асл, фаръ, аслнинг ҳукми ва иллатдан иборат қиёснинг ҳар бир рукнининг муайян шартлари бўлиб, ўша шартлар бўлиши билан қиёс саҳиҳ бўлади.

1. Аслга қўйилган шартлар: 

Асл – ҳақида насс(далил) келган ҳукм. Усулийлар аслнинг бир нечта шартлари борлигини айтадилар. Унга мисол қилиб келтирилган воқеъликдаги шартлар эса, аслнинг ҳукми шартларидир. Яхши эътибор берилса, аслга хос шартдан фақат иккита топилади. 

Биринчиси, асл бошқа аслга фаръ бўлмасин. Чунки бир нарсага қиёсланиш учун асосий асл бўлиши керак. Аслида фаръ бўлган нарса бошқа нарсага асл бўла олмайди.

Мисол билан тушунтирадиган бўлсак, рибал фазл ҳаромлигига, иккиси ҳам таом бўлганлиги учун, беҳини олмага қиёс қилинмайди. Олмани набавий ҳадисда зикр қилинган олтита синфдан бири – хурмога қиёс қилинса, бўлади. 

Яъни, ҳадисда хурмони хурмога алмаштиришда бирини биридан зиёда қилиш ҳаром бўлганига қиёс қилиб, олмани олмага алмаштиришда ҳам бирини оз, иккинчисини кўп қилиб бўлмайди, деган ҳукм чиқариш мумкин. Хурмо ҳақида ҳадиси шарифда насс(матн) келгани учун қиёсда уни олмага асл қилиб олиш мумкин. Аммо, беҳини асл қилиб бўлмайди. Чунки, унинг ўзи ҳам фаръ, асл эмас.

Шунингдек, маккажўхорини гуручга қиёсланмайди. Чунки, гуруч ҳақида насс(матн) келмаган. Балки гуручни ҳақида насс(матн) келган буғдойга қиёслаб ҳукм қилса, тўғри бўлади. Бу ерда мазкур нарсаларнинг иккисини жамловчи иллат бўлиб, улардан ҳар бирида шофеъийлар наздида таъм бор, моликийлар наздида озуқалик бор, ҳанафийлар ва ҳанбалийлар наздида ўлчаш бор. Демак, бу нарсаларни бир-бирига алмаштирилаётганида, ошиғи ҳам, ками ҳам мумкин эмас. 

Агар иллатлари бир хил бўлса ҳам, бир аслни иккинчи аслга қиёс қилиб бўлмайди. Чунки, бу фойдасиз гапни чўзишдан бошқа нарса эмас. Мисол учун, ҳар иккиси ҳам покланишдан иборат бўлишига қарамай, тоҳаратни таяммумга қиёс қилинмайди. 

Шу билан бирга, ҳар иккисида ҳам ният шарт. Бироқ орада фарқ бор, таяммумдаги ният намознинг ниятига қиёс қилинган. Чунки, таяммум ҳам, намоз ҳам ибодатдир. Демак, таяммумдаги ният ибодат учун ва тоҳаратдаги ният покланиш учундир. Мана шу жиҳатдан таяммум ва тоҳарат иллати фарқ қилади. 

Иллатнинг турлича бўлиши биринчи қиёсни (тоҳаратни таяммумга қиёс қилишни) ботил қилади. Чунки ҳақида насс(матн) келган асл – намоз билан унга фаръ қилинаётган нарса – тоҳаратни жамловчи маъно мавжуд эмас. Яъни, қиёснинг арконларидан бири бўлмиш иллат йўқлиги туфайли қиёс ботил бўлади. 

Агар тоҳарат, таяммум ва намозни бирлаштирувчи иллат – уларнинг ибодат экани эътиборга олинадиган бўлса, қиёс фойдасиз чўзилган бўлади. Бу ҳам мумкин эмас.

2. Асл ҳукмининг шартлари.

Биринчи шарт. 

Аслнинг ҳукми Китоб, Суннат ёки ижмоъ ила собит бўлган шаръий ҳукм бўлсин. Шу билан бирга, насх қилинмаган бўлиши керак. 

Иккинчи шарт.

Аслнинг ҳукмини бошқа насс мазкур аслнинг ёлғиз ўзига хосламаган бўлиши керак. Чунки, қиёсда аслнинг ҳукмини фаръга ўтказиш мақсад қилинади. Ҳукм аслнинг ўзига хосланган бўлса, қиёс орқали фаръга ўтмайди. 

Масалан, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг рўзани улаб тутишлари, тўрттадан ортиқ аёлга уйланишлари, маҳрсиз никоҳ қилишлари, ўлжа тақсимотидан олдин ундан бирон нарса олишлари, Рамазонда жинсий яқинлик қилган аъробийга каффоротини ўз аҳлига таом қилиб едиришига рухсат берганлари кабилар у зот соллаллоҳу алайҳи васалламга хос ишлардандир.

Мужтаҳидлар мазкур ишларга бошқа бирор нарсани қиёс қилиб ҳукм чиқаришлари мумкин эмас.

Умора ибн Хузаймадан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир аъробийдан от сотиб олдилар. Сўнг отининг пулини бериш учун ундан ортларидан юришни сўрадилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам тезлаб юриб кетдилар. Аъробий орқада қолди. Одамлар унинг йўлини тўсиб, отини баҳолаша бошладилар. Улар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам отни сотиб олганларини билмас эдилар. Бас, аъробий Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни чақириб:

«Бу отни сотиб оладиган бўлсанг, ол. Бўлмаса, сотиб юбораман», – деди.

Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:

«Мен уни сендан сотиб олганман-ку!» – дедилар.

«Йўқ. Мени уни сенга сотмадим», – дедим.

«Ҳа! Мен уни сендан сотиб олганман», – дедилар.

«Гувоҳ келтир!» – дея бошлади аъробий.

Шунда Хузайма ибн Собит:

«Мен гувоҳлик бераман. Сен у зот ила савдо қилдинг», – деди.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Хузаймага бурилиб қарадилар ва:

«Нима ила гувоҳлик берасан?» – дедилар.

«Сизнинг тасдиғингиз ила! Ё Расулуллоҳ!» – деди.

Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Хузайманинг гувоҳлигини икки кишининг гувоҳлигига тенглаштирдилар».

Абу Довуд ривоят қилган. 

Қуръон гувоҳ камида икки эр киши бўлишлигини талаб қилади. Бу ҳақда Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Эркакларингиздан икки кишини гувоҳ қилинг» («Бақара» сураси, 282-оят).

Бироқ оятдаги бу умумий ҳукмни юқоридаги ҳадис Хузайма ибн Собит розияллоҳу анҳуга хослаб келган. Бу ҳадисдан Хузаймага ўхшаган ёки ундан юқорироқ, тақволироқ, содиқроқ кимсани ҳам хослаб бўлмайди. Чунки, далил буни фақат Хузайма ибн Собит розияллоҳу анҳуга хослаган.

Учинчи шарт.

Аслнинг ҳукми қиёснинг йўлларидан бошқа ёққа бурилмаган бўлсин. Яъни, унинг шариатда собит бўлиши умумий қоидалар ва қиёсдан истисно тарийқасида бўлмасин. Чунки, қиёсга хилоф равишда собит бўлган нарсани бошқа нарсага қиёс қилинмайди. 

Бу нарсани оддийроқ тушунтирсак, асл ҳукмининг маъноси ақл кўтарадиган бўлиши керак. Яъни, ҳукмнинг иллати ақл билан излаш натижасида топиладиган бўлсин. Чунки, иллат қиёснинг асосидир. Иллати ақл билан топилмайдиган нарсаларни қиёслаш имкони йўқ. 

Шунинг учун ҳам, таъаббудий – фақат ибодат учун адо этиладиган ва ҳикмати одамларга маълум бўлмаган нарсаларга қиёс қилиб ҳукм чиқариб бўлмайди.

Намоз ракъатлари, закот миқдорлари, жиноятчига уриладиган дарра саноқлари, каффорот миқдорлари каби таъаббудий аҳкомлар иллатини топиш имкони бўлмагани учун, бу нарсаларда қиёс жоиз эмас. 

Умумий қоидалардан истисно бўлган ҳукмларга ҳам, гарчи уларнинг иллати ақл доирасида бўлса-да, қиёс қилиб ҳукм чиқариб бўлмайди. 

Умумий қоида бўйича, рўзада рўзани очувчи нарсалардан тийилиш маъносида рўзадорнинг ичига бирор нарсанинг кириши рўзани ботил қилади. Чунки, умумий шаръий қоида бўйича, бир нарсанинг рукни йўқ бўлса, ўзи ҳам йўқ бўлади.

Аммо, ҳадиси шариф ила бу умумий қоидадан истино қилинган ҳукм собит бўлган.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: 

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: 

«Ким рўзадорлигини унутиб қўйиб еса ёки ичса, рўзасини батамом қилсин. Уни Аллоҳ таомлантирибди ва сероб қилди, холос», – дедилар. 

Бешовлари ривоят қилишган. 

Ушбу ҳадиси набавийга биноан, рамазонда унутиб таомланган кимсанинг рўзаси саҳиҳ бўлади. Бу ҳукмнинг иллати ҳам маълум, шариат енгиллик, осонлик ва машаққатни дафъ қилиш мақсадида мазкур рўзани саҳиҳ қилди. 

Бироқ бу ҳукмни намозда унутиб гапиришга қиёс қилинмайди. Унутиб еб ёки ичиб қўйган рўзадорнинг рўзаси очилмаслигига қиёс қилиб «Намозда унутиб гапириб қўйган намозхоннинг намози бузилмайди» деган ҳукм чиқариб бўлмайди. Чунки, намоз ва рўза орасида фарқ бор. Рўзада унутиш мумкин, у бир йилда бир марта тутилади. Аммо, намоз ҳар куни бир неча марта такрорланадиган ва унутмасдан зикр қилинадиган ибодатдир.

Тўртинчи шарт.

Аслнинг ҳукмига далил бўлган нарса фарънинг ҳукмига ҳам далил бўлмаслиги керак. Агар асл ҳукми фаръга ҳам шомил бўлса, унда фаръ ҳам асл бўлади, қиёсга ҳожат қолмайди. 

Бунинг мисоли хамрнинг ҳаромлигига Қуръони Карим оятини эмас, «Барча маст қилувчи ҳаромдир» ҳадисини далил қилишдир.

Бу ҳолатда хамрнинг ҳаромлигига қиёс қилиб набийзни ҳам ҳаром деб ҳукм чиқарилади, дейиш мумкин эмас. Чунки, мазкур ҳадиснинг ўзи набийзнинг ҳам ҳаромлигига далилдир, бу ерда қиёсга ўрин йўқ. Яъни, зикр қилинган ҳадис ҳам аслнинг – хамрнинг ҳаромлигига, ҳам фарънинг – набийзнинг ҳаромлигига далилдир. 

Бешинчи далил.

Агар аслнинг ҳукми фаръга ўтиши ирода қилинса, аслнинг ҳукми фарънинг ҳукмидан олдин собит бўлган бўлиши керак. Шунинг учун, иккисида ҳам ният шарт қилиниши билан бирга тоҳаратни таяммумга қиёс қилиб бўлмайди. Чунки, тоҳарат таяммумдан илгари, ҳижратдан олдин шариатга киритилган. Таяммум эса, ҳижратдан сўнг шариатга киритилган. Бу мисолда, яъни, тоҳаратни таяммумга қиёс қилишда асл – таяммум фаръдан – тоҳаратдан кейин шариатга киритилган.

ФАРЪНИНГ ШАРТЛАРИ:

Фаръда тўртта шарт мавжуддир. Улар қуйидагилардан иборат:

1. Фаръда аслнинг иллатига зотида ёки жинсида ўхшаш иллат бўлмоғи. 

Бошқача қилиб айтганда, фаръ ҳукмнинг иллатида асл билан баробар бўлиши керак. Чунки, фаръ ҳукмнинг иллатида асл билан баробар бўлмаса, аслга тенг ҳам, ўхшаш ҳам бўлмайди. Қиёс орқали ҳукмнинг собит бўлиши фақат тенг ва ўхшаш нарсаларда бўлади, холос. 

Масалан, набийз хамрга қиёсланганда, иккисида ҳам маст қилиш иллати жамланган. Ҳақида шаръий далил келмаган набийздаги маст қилиш иллати ҳақида шаръий далил келган хамрдаги иллатнинг айнан ўзидир. Ҳар иккиси ҳам ҳаромдир. 

Аъзоларга талафот етказгандаги қасос вожиблигини жонга талафот етказгандаги қасос вожиблигига қиёс қилинганда, ҳар иккисида ҳам жиноят иллати мавжудлиги маълум бўлади. Бу мисолларда ўхшашлик иллатнинг жинсидадир, зотида эмас.

Мана шу шарт мавжуд бўлмаган қиёсни «қиёс маъал» – «фориқ» дейилади. Яъни, «фарқи бор қиёс» – дейилади. Бошқача қилиб айтганда, қиёснинг асли ва фаръининг иллатларида ўхшашлик йўқ, балки ораларида фарқ бор, дегани. 

Бу турдаги қиёсда фақиҳларнинг ихтилофлари кўпаяди. 

Масалан шуфъа – шериклик мол тижоратида фойда келишув асосида тақсимланади. «Ярмидан» ёки «тўртдан бирини» деб агар тўрт киши бўлса, Ҳанафийлардан бошқалар: бунда ҳар бир шерикнинг қўшган ҳиссасига қараб ҳаққи белгиланади, дейдилар. Ҳосил йиғиштирилганда ғалла ва мулк қилинган молдан тушган фойдага қиёсан. 

Ҳанафийлар: бу фарқи бор қиёс. Чунки, ғалла ва мулк қилинган молдан тушган фойда мулкдан пайдо бўлади. Бунда ҳар бир кимса ўз мулкидан тушган фойдани олади. Аммо, шуфъа оммавий нарса. Бунда ҳаммага тенг тақсимланади дейдилар.

Бошқа бир мисол. Ҳанафийлар: болиға ва оқила аёл ўз никоҳига ўзи эга бўлади, дейдилар. Улар бу ҳукмни болиға ва оқила аёл ўз молини сотишга ҳақли эканига қиёслаб чиқаришган. Чунки, бу масаладаги ҳар икки муомала ҳам аёлнинг холис ўзининг ҳаққидаги тасарруфдир. Савдо шартномасида мол ва никоҳ шартномасида нафс. 

Жумҳур уламолари эса, ҳанафийларга хилоф қиладилар ва қуйидагиларни айтадилар:

«Ушбу қиёс қиёсланаётган нарса – никоҳ ва қиёс қилинган нарса – савдо орасида фарқ билан қилинган қиёсдир. Чунки, савдо молга боғлиқ ва у аёлнинг ёлғиз ўзининг ҳаққи. Аммо никоҳ эса, аёлнинг нафсига боғлиқ бўлиши билан бирга оиласига ҳам боғлиқ бўлади. Чунки, ниқоҳ боғланиши фақат эр ва хотиннигина эмас, балки уларнинг оилаларини ҳам боғлайди. Ҳар икки тарафда ҳам уларга аралашадиган янги аъзо пайдо бўлади. Бу аъзо уларнинг сиридан ва ички муомалаларидан хабардор бўлади. Шунинг учун ҳам, оила аъзоларининг ҳам савдодагига хилоф ўлароқ никоҳда ҳақлари бўлади». 

2. Аслнинг ҳукми фаръда ўзгармаслиги керак. 

Бунга мусулмон эрнинг зиҳорига зиммий эрнинг зиҳорини қиёслаш мисол қилиб кетирилади.

Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Хотинларидан зиҳор қилганлар ўз айтганларидан қайтсалар, (қайта) қўшилмасларидан аввал бир қул озод қилсинлар. Бу (ҳукм) ваъзланишингиз учундир. Аллоҳ қилаётган ишингиздан хабардордир. Ким (қул) топмаса, бас (қайта), қўшилмасдан аввал икки ой кетма-кет рўза тутсин. Ким (рўза тутишга) қодир бўлмаса, олтмиш мискинни тўйғазсин. Бу (ҳукм) Аллоҳга ва Унинг Расулига иймон келтиришингиз учундир. Ва бу(ҳукм)лар Аллоҳнинг чегараларидир. Ва кофирларга аламли азоб бор» («Мужодала» сураси, 3-, 4-оятлар).

Ушбу ояти кариманиг ҳукмига биноан, хотинидан зиҳор қилган мусулмон эр ишидан афсусланиб, қайта ярашишни қасд қилса, эр-хотинлик муносабатларини янгитдан бошлашдан олдин бир мўмин қул озод қилиш ила каффорот бериб, гуноҳини ювиши лозим. Ким қул топмаса, қайта қўшилмасдан аввал икки ой кетма-кет рўза тутади. Ким рўза тутишга қодир бўлмаса, олтмиш мискинни тўйғазади.

Ушбу икки оятда зикр этилган мусулмон эр хотинидан зиҳор қилиб, қайтадан бирга яшашни ирода қилганда каффорот бериши ҳукмига хотинидан зиҳор қилиб, кейин у билан яна ярашмоқчи бўлган зиммийни қиёслаш мумкинми, деган савол жавобида уламолар икки хил гап айтганлар.

Ҳанафийлар: кофирнинг зиҳори мусулмоннинг зиҳори каби эмас. «Мужодала» сурасининг аввалида келганидек, муслим зиҳор қилса, каффоротни адо қилади. Бу – асл. Аммо кофир зиҳор қилса, бу фаръ, каффоротни адо қила олмайди Чунки, кофир каффорот аҳлидан эмас. Каффорот ибодатдир. Унда поклаш мақсад қилинган ибодат маъноси бордир. Кофир кимса куфри билан ибодат қилолмайди. Чунки, унинг амаллари дунё ва охиратда ҳабата қилингандир. 

Демак, муслим зиҳор қилса, каффоротини адо қилгунича, вақтинчалик, хотини унга ҳаром бўлади. Кофир зиҳор қилса, каффорот адо қилолмаганлиги сабабли хотини абадий ҳаром бўлади – дейдилар. 

Шофеъийлар: кофир зиҳор қилса, хотинига қайтиши жоиз, у мусулмонмаслиги туфайли рўза тута олмаса ҳам, таомлантириш ёки қул озод қилиш каби каффорот хислатларидан бирини адо қилиши мумкин, дейдилар.

3. Қиёсда фаръ аслдан муқаддам келган бўлмаслиги керак. 

Бунинг мисоли тоҳарат ва таяммумда ўрганилади. Тоҳарат таяммумдан илгари, ҳижратдан олдин шариатга киритилган. Таяммум эса, ҳижратдан сўнг шариатга киритилган. Бу мисолда, яъни, тоҳаратни таяммумга қиёс қилишда фаръ – тоҳарат асл – таяммумдан муқаддам шариатга киритилган.

4. Фаръда насс ёки ижмоъ билан келган қиёс ҳукмига мухолиф нарса бўлмасин. 

Бошқача қилиб айтганда, фаръ ҳақида Китоб, Суннат ёки Ижмоъда қиёснинг ҳукмига мухолиф ҳукм келмаган бўлиши шарт. Чунки, фаръ ҳақида Аллоҳнинг Китобида, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Суннатларида ёки умматнинг Ижмоъида Қиёс ифода қилган ҳукмга хилоф бўлган матн келган бўлса, бу ҳолатдаги Қиёс Қуръон, Суннат ёки Ижмоъга қарши ва тескари бўлиб қолади. Қуръон, Суннат ёки Ижмоъга мухолиф Қиёс тўғри бўлмайди. Шунинг учун, ушбу иккинчи шарт юзага чиқмаган Қиёсни «фосид Қиёс» дейилади.

Китобдаги далилга хилоф бўлган қиёсга мисол.

Аллоҳ таоло қотилнинг каффороти ҳақида бундай деб марҳамат қилади:

«Кимки мўминни билмасдан ўлдириб қўйса, бас, унга мўмин қулни озод қилиш ва (ўлганнинг) аҳли кечирмасалар, хун бериш вожиб бўлур» («Нисо» сураси, 92-оят).

Ушбу оятда бировни хато туфайли ўлдирган одам каффорот учун фақат мўмин қулни озод қилиши керак бўлади. Ушбу ҳукмдаги мўмин қулни каффорот учун озод қилишга қиёс қилиб кофир қилиб кофир қулни ҳам озод қилса бўладими? Уламолар бу саволга, бўлмайди, деб жавоб берадилар. Чунки, бу мисолда фаръ бўлиб келаётган кофир қул ҳақида бошқа оятда далил келган.

Аллоҳ таоло қасамнинг каффороти ҳақида бундай деб марҳамат қилади:

«Аллоҳ сизларни беҳуда қасамларингиз учун тутмас. Лекин қасд ила туккан қасамларингиз учун тутадир. Бас, унинг каффороти ўз аҳлингизни ўртача таомлантириш миқдорида ўнта мискинга таом ёки кийим бериш ёхуд бир қул озод қилишдир» («Моида» сураси, 89-оят). 

Бу ояти каримада, аввалги оятдагига ўхшаш, озод қилинадиган қулнинг мўмин бўлиши шарт қилинмаган. Номи қул бўлса, каффорот учун озод қилиш мумкинлиги ифода этилган.

Ҳанафийлар айтадилар: «Қасам ичиб, унга амал қилолмаган одам каффоротига бир қул озод қилиш керак. У қул мўмин бўлиши шарт эмас. Чунки, оятда қул мутлақ келган. Аммо, бировни хато қилиб ўлдирган кимса, мўмин қул озод қилиши керак. Чунки, бу борада Китобда шундай айтилган». 

Мана шу икки масаладаги каффоротлар бир-бирига қиёс қилинмайди. Чунки, уларнинг фарқли эканини насс(матн) қувватлаб турибди. Бундаги қиёс фосид қиёс бўлади. 

Ижмоъдаги далилга хилоф бўлган қиёсга мисол.

Сафарда рўза тутмасликка берилган рухсатни намоз ўқимасликка қиёс қилинмайди. Сафарда намозни тарк қилиш мумкин эмас, балки ўқишлик фарздир.

Аллоҳ таоло рўза тутишдан вақтинча узрли одамлар ҳақида бундай деб марҳамат қилади:

«Сизлардан ким бемор ёки мусофир бўлса, бас, саноғини бошқа кунларда тутадир» («Бақара» сураси, 184-оят).

Сафарда рўза тутиш машаққатли бўлгани учун уни тутмасликка рухсат берилишига ушбу ояти карима далилдир. Бунга қиёс қилиб, сафарда намоз ўқиш машаққатли бўлгани учун уни ҳам ўқимасликка рухсат берилади, деб бўлмайди. Чунки, сафарда ҳам намоз ўқиш фарзлиги ҳақида Ижмоъ собит бўлган. Юқорида айтилган қиёс эса, фосид қиёс бўлгани учун қабул қилинмаган.

 

ИЛЛАТНИНГ ШАРТЛАРИ

 

Иллат қиёснинг энг муҳим рукни ҳисобланади. Зотан, иллат қиёс биносининг пойдевори – асосидир. Шунинг учун ҳам, усулий олимлар қиёс ҳақида батафсил баҳслар юритганлар. Иллатнинг шартларини айтишдан олдин унинг таърифи ва унга алоқадор нарсалар ҳақида гап юритсак, мақсадга мувофиқ бўлади, деган умиддамиз.

Иллатнинг таърифи, ҳикмат ва сабаб билан фарқи, иллатга дуруст нарсалар баёни:

«Иллат» сўзи луғатда «бир нарсада ҳосил бўлиши ила ўша нарсанинг ҳолини ўзгартирувчи»ни англатади. Шу эътибордан беморликни ҳам «иллат» дейилади. Чунки, беморлик кимда ҳосил бўлса, унинг ҳолини ўзгартиради.

Арабча-ўзбекча луғатда «иллат» сўзига икки йўналишдаги бир неча маънолар берилган. 

Биринчи йўналишда «касаллик, бетоблик, дармонсизлик, иллат, камчилик, четга чиқиш» сўзларини учратамиз. 

Иккинчи йўналишдаги сўзлар эса «сабаб, асос, бош сабаб, энг биринчи сабаб, сабаб ва натижа, асос, баҳона»лардан иборат.

Ушбу иккинчи йўналишдаги маънолар биз олиб бораётган баҳсда ишлатилиши кўзда тутилган.

«Иллат» сўзи шариат уламолари истилоҳида уч хил маънода ишлатилади.

1. Ҳукмнинг шариатга киритилишига муносиб маънони ифода этиш учун.

Мисол учун, Рамазон ойида сафар қилган кишига рўза тутмасликка рухсат берилишининг иллати сафарда машаққат борлигидир. Айнан шу иллат сафарда рўза тутмасликка рухсат берилишига муносиб маънодир. Чунки, машаққат бор ерда енгиллик исталади. Сафарда оғизни очишга рухсат берилишида мусофирга енгиллик бор.

Шунингдек, савдонинг шариатга киритилиши ва унинг жоизлиги ҳақидаги ҳукмнинг иллати одамларнинг мулк айирбошлашга бўлган эҳтиёжидир. Айнан шу иллат савдога рухсат берилишига муносиб маънодир. Чунки, одамларнинг эҳтиёжини қондириш матлубдир. Савдонинг шариатга киритилишида одамларнинг эҳтиёжини қондириш бор.

Қасдан одам ўлдириш ҳаромлиги ва қотилдан қасос олиш ҳақидаги ҳукмнинг иллати одамлар жонини заволдан сақлашдир. Айнан ушбу иллат одам ўлдириш ва қотилдан қасос олиш ҳукмининг шариатга киритилишига муносиб маънодир. Зотан, жонларнинг заволи зарардир. Зарарга олиб борувчи амални манъ қилиш ва ким бу ишни қилса, уни жазолаш лозим бўлади.

2. Шариатга киритилган ҳукмга қилинган амалнинг самарасини ифода этиш учун.

Мисол учун, Ррамазонда рўза тутмасликка рухсат беришлиши ҳақидаги ҳукмга амал қилишнинг самараси ўлароқ, ўша мусофирдан танглик ва машаққат дафъ бўлади.

Савдонинг шариатга киритилиши ҳақидаги ҳукмга амал қилишнинг самараси ўлароқ олди-сотди қилганлар манфаат топадилар.

Одам ўлдиришнинг ҳаромлиги ва қотилдан қасос олиш ҳақидаги ҳукмга амал қилишнинг самараси ўлароқ, одам ўлдириш камаяди ва кишиларнинг жонлари ҳимояланади.

1. Ҳукмга муносиб маънони ўз ичига олган зоҳирий ва ўзгармас сифатни ифода қилиш учун.

Мазкур сифатнинг борлиги ҳукмга муносиб маънонинг борлигига, йўқлиги йўқлигига олиб боради.

Бунга уламолар сафарни мисол қилиб келтирадилар. Сафар зоҳирий ишдир. Яъни, унинг бор ёки йўқлигини аниқлаш имкони бордир. Шу билан бирга, сафар ўзгармас иш ҳамдир. Яъни, у муайян ҳақийқат бўлиб, шахслар ёки ҳолатлар ўзгариши туфайли ўзгариб қолмайди. Яна, сафар ҳукмга муносиб маънони – машаққатни ўз ичига олгандир. Сафарнинг борлиги машаққатнинг борлигига далилдир. Сафарнинг йўқлиги эса, машаққатнинг йўқлигига далилдир. Сафар машаққатни келтириб чиқарадиган нарсадир. Машаққат эса, енгиллик истайди. Рамазонда мусофирга оғизни очишга рухсат бериш енгилликдир.

Иккинчи мисол – савдо. У ҳам зоҳирий ишдир. Яъни, унинг бор ёки йўқлигини аниқлаш имкони бордир. Шу билан бирга, савдо ўзгармас иш ҳамдир. Яъни, у муайян ҳақийқат бўлиб, шахслар ёки ҳолатлар ўзгариши туфайли ўзгариб қолмайди. Яна, савдо ҳукмга муносиб маънони – машаққатни ўз ичига олгандир. Яъни, мулкларни айирбошлашга бўлган ҳожатни ўз ичига олгандир. Савдонинг борлиги айирбошлашга бўлган ҳожатнинг борлигига далилдир. Савдонинг йўқлиги эса, ўша ҳожатнинг йўқлигига далилдир. 

Усулул фиқҳ илми олимлари иллатни «маслаҳат юзага чиқиши учун маълум ҳукмнинг шариатга киритилишига сабаб бўлган нарса ёки ҳукмни танитувчи сифат», деб таърифлаганлар. 

Шунинг учун, иллатни «ҳукм боғланган нарса», «ҳукм сабаби» ёки «ҳукм белгиси», дейилади.

Гоҳида юзага чиқиши керак бўлган манфаатни ҳосил қилиш ёки сақланиш керак бўлган бузуқликни дафъ қилиш учун ҳукмни шариатга киритишга боис бўлган ҳикматга ҳам «иллат» дейилади. 

Масалан, савдони шариатда мубоҳ қилувчи ҳукмдан унда иштирок этувчи ҳар икки томон манфаат топади. Ўғрилик, зино, одам ўлдириш ва хамрнинг ҳаром қилинишида инсоният жонини, молини, ақлини ва насабини сақлаш бор. Сафарда рўзани очиш ва намозни қаср қилишликда машаққатни кўтариш бор.

Шаръий ҳукмлар яхшилаб ўрганилса, улар орқали бандаларга бирор манфаатни юзага келтирилган ёки улардан бирор машаққат ёки зарарни кўтарилган бўлади. 

Бу борада Аллоҳ таоло Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга хитоб қилиб бундай деб марҳамат қилади:

«Биз сени фақат оламларга раҳмат қилиб юбордик» («Анбиё» сураси, 107-оят).

Аллоҳ таоло Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни барча оламларга раҳмат қилиб юборди. Ул зот соллаллоҳу алайҳи васаллам келтирган дийн, Қуръон, таълимотлар барча оламларга раҳмат-шафқатдир. Жамодот ва наботот оламига ҳам, ҳайвонот ва инсонлар оламига ҳам, яна бошқа оламлар бўлса, уларга ҳам раҳматдир. Ҳам бу дунёнинг раҳмат-шафқати, ҳам у дунёнинг раҳмат-шафқатидир. 

Бу ҳақийқатни фаҳмлаб олиш қийин эмас. Ислом таълимотларига бир назар солишнинг ўзи кифоя. Бутун оламларга меҳр-муҳаббат, раҳим-шафқат улардан балқиб турганини ҳар қандай одам дарҳол пайқаб олади.

Шаръий ҳукмлар бир ҳикмат асосида бўлиши зеҳнга тез келадиган ва ўрнашиб қоладиган нарса. Чунки, ҳукмдан кўзланган мақсад – шу. Аммо ҳикмат гоҳида махфий бўлади, бор-йўқлиги билинмайди. Бошқача қилиб айтганда, ҳис қилиш аъзолари ила уни идрок қилиб бўлмайди. Баъзида ҳолатлар ва шахслар ўзгаришига қараб ўзгариб турадиган бўлади. 

Мисол учун, савдонинг мубоҳлиги ҳақидаги шариат ҳукмининг ҳикмати ҳожат чиқариш экани очиқ-ойдин кўриниб туради. Аммо, баъзида эҳтиёжсиз савдо бўлиши ҳам мумкин. Бу эса, ҳикмати махфий нарса.

Ёки сафарда машаққат бўлиши тайинлиги учун рўзадорга оғзини очишга рухсат берилиб, ундан машаққат кўтарилган. Аммо, баъзи сафарларда машаққат умуман бўлмаслиги ҳам мумкин.

Шу каби, зарар сабаби ҳам ўзгарувчидир. Кўпинча хамр зарар келтирса-да, гоҳида зарар бўлмаслиги мумкин. Ёки шуфъа ҳаққи қўшнида бўлиши қўшнига келадиган зарарни дафъ қилиш учун бўлса, баъзида ўша зарар бўлмаслиги ҳам мумкин. Ёхуд қасосда инсонлар ҳаётини мухофаза қилиш бўлса, гоҳида бу нарса бўлмай қолиши ҳам мумкин.

Демак, ҳукмлардаги ҳикмат баъзида очиқ, баъзида махфий, баъзида тартибли, баъзида тартибсиз бўлгани учун, ҳукмларни ҳикматга боғлаб бўлмайди. Чунки, ҳукм ҳикмат билан бўлса, ҳикматга қараб ҳукм ҳам ўзгариб туради. 

Шунинг учун, уламолар: ҳукмлар ҳикматларга эмас, иллатларга боғланади, деб айтадилар.

Шунга биноан, сафарда машаққат бўлмаса ҳам рўзани очиб юборишга ва намозни қаср қилишга рухсат берилган. 

Муқимни мусофирга ва соғни касалга қиёслаб бўлмайди. Шунинг учун, муқим ва соғ кишилар новвойлик, кончилик каби машаққатли ишларда бўлсалар-да, уларга рўзани очишга ёки намозни қаср қилишга рухсат берилмайди. Сафар ва касалликдаги машаққат сабабидан рўзани очишга, намозни қаср қилига рухсат берилган эди, булар сафарда бўлмаса ҳам, соғ бўлса ҳам барибир машаққат тортмоқдалар, шунинг учун рухсат берайлик, дейилмайди. Чунки, бу ҳолатларда ҳукмларни шариатга киритиш ҳикмати – машаққатни кўтариш бўлса ҳам, унинг иллати – сафар ва беморлик йўқ.

Ҳикмат ва иллат орасидаги фарқ.

Ҳикмат ҳукмнинг шариатга киритилиши боиси ва узоқни кўзлаб мақсад қилинган ғоядир. У шариат томонидан ҳукмни юзага чиқаришдан ёки мукаммал қилишдан кўзланган мақсад бўлиб, мазкур мақсад ёки фойда келтиради, ёки зарарни дафъ қилади.

Аммо иллат – ҳукм у билан таниладиган нарса бўлиб, ҳукм унга борлик ва йўқликда боғланган бўлади. У ҳукмнинг шариатга киришидан бўлган мақсаднинг юзага чиқишига хизмат қилади. Сафар ва касаллик Рамазонда оғизни очишга рухсатнинг иллатидир. Тўрт ракъатли намозни икки ракъат қилиб қаср қилишга сафар иллатдир. Ҳукм шунга боғланган. Сафар ва беморлик бўлса, ҳукм ҳам бўлади. Агар улар бўлмаса, ҳукм ҳам бўлмайди. 

Иллат ҳукмнинг шариатга киритилиши ҳикматини юзага чиқаришга хизмат қилади. Юқоридаги мисолда сафар иллат, сафардаги ва касалликдаги машаққатни дафъ қилиш эса ҳикматдир.

Сабаб ва иллат орасидаги фарқ.

Усулул фиқҳ илми уламолари жумҳури: сабаб ўзининг далолати жиҳатидан иллатдан умумийроқ бўлади. Ҳар бир иллат сабаб бўла олади. Бироқ ҳамма сабаб ҳам иллат бўлолмайди. Агар ҳукм ва васф орасидаги муносабатга ақлимиз етса, у васф иллат ва сабабдир. Агар ҳукм ва васф орасидаги муносабатга ақлимиз етмаса, у иллат эмас, балки сабабдир, дейдилар. 

Розилик ва мулкнинг иккинчи кимсага кўчишига далолат қилувчи савдо ҳам иллат, ҳам сабабдир. Кундузи қуёшнинг заволга кетиши Пешин намози фарз бўлишига сабабдир, иллат эмас.

Иллатнинг шартлари тўртта бўлиб, улар қуйидагилардан иборат:

1. Иллат ҳукмга муносиб сифат бўлиши шарт.

Яъни, иллат шаръий ҳукмнинг ҳикмати юзага чиқишига манбаъ бўлиши керак. Бунда ҳукмнинг шариатга киритилиш ҳикмати, бирор фойда ёки манфаатни жалб қилиш ёхуд бузуқлик ва зарарни дафъ қилиш гумони ғолиб бўлади. 

Масалан, маст қилиш хамрни ҳаром қилиш учун муносиб васфдир. Ушбу ҳаром қилиш ҳукми ила кўпчилик одамлардан бузуқлик ва зарарни дафъ қилиш ҳосил бўлади. Уларнинг ақлларини ва жисмларини зарар ва озорлардан сақланади. 

Ўғрилик ўғрининг қўлини кесиш ҳақидаги ҳукмнинг шариатга киритилишига муносиб сифатдир. Шариат бу ҳукм билан инсонлар мулкини муҳофаза қилади. 

Рамазондаги сафар оғизни очишнинг мубоҳлиги учун муносиб сифатдир. Чунки, ушбу рухсат мусофирдан сафари давомидаги машаққатни дафъ қилиши ва енгилликни юзага чиқариши ғолиб гумондир. 

Қасдан одам ўлдириш қасоснинг шариатга киритилишига муносиб сифатдир. Чунки, бу ҳукм натижасида жонларни муҳофаза қилиш ва қон тўкилишининг олдини олиш гумони ғолибдир. Яна шу нарса меросдан маҳрум бўлиш ҳақидаги ҳукмга ҳам муносиб сифатдир. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Қотил мерос олмайди», деганлар. Чунки, бу ҳукм меросни тезроқ олиш ниятида қотилликка қўл уришни манъ қилади.

Ҳукм иллатини ахтаришда ҳукмга муносиб бўлмаган васфни келтириш дуруст эмас. Худи, хамр қизиллиги ёки шишадалиги учун ҳаром, дейиш каби. Шунингдек, ўғри бойлиги, ёки очкўзлиги ёки обрўли одамлиги ёки қора тан бўлгани ёхуд камбағалнинг ёки сахийнинг нарсасини ўғирлагани учун қўлини кесиш вожибдир, дейиш. Ёхуд мусофир эр киши бўлгани ёки пиёдалиги учун ёки аёл бўлгани ёки бўйи пастлиги ёки аъробийлиги учун рўзасини очишига рухсат берилади каби сифатлар. 

Бу сифатлар эътиборсиз сифатлар бўлиб, шаръий ҳукм билан у сифатлар орасида қабул қилса бўладиган ақлий алоқа йўқ.

Шунингдек, аслида муносиб сифат кейинчалик муносиблиги бузилиб кетадиган нарса бўлса, ундай сифатни ҳам ҳукмга иллат қилиб бўлмайди. 

Масалан, мажбурланган ва мажнун киши томонидан қилинган савдо мулкка эгалик қилиш ҳаққи кўчиши тўғрисидаги ҳукмга иллат бўла олмайди. Чунки, мажбурланиш ва мажнунлик ҳолати иллатга халал етказяпти. Бу икки сифат вақтинчаликдир. Мажбурлаш тўхтатилиши ва мажнунлик соғайиш билан йўқ бўлади.

Никоҳ ўқилгандан кейин бир-бири билан ҳеч кўришмаган эркак ва аёлдан, агар улар эр-хотин ҳисоблансалар ҳам, фақатгина никоҳ ақдининг ўзи билан насаб собит бўлмайди. 

Чунки, насаб собит бўлишлиги учун бир-бирлари билан кўришган ва яшаган бўлишлари керак. Бунда насаб собит бўлиши учун никоҳ ақди иллат бўлишига уларнинг бир-бирлари билан кўришмагани халал қиляпти.

2. Иллат очиқ-равшан кўриниб турган васф бўлиши шарт. 

Иллат ҳукмни танитадиган васф бўлгани ва аслнинг ҳукми у орқали фаръга ўтадиган бўлгани учун ҳам, у ҳиссий аъзоларнинг бири ёрдамида идрок қилинадиган бўлиши ва ўша васф аслдагидек фаръда ҳам бўлиши лозим. 

Маст қилиш хамрда очиқ билиниб турганидек, хамрдан бошқа маст қилувчи ичимликларда ҳам борлиги очиқ билиниб турадиган сифатдир. 

Биров боланинг валийи эканига боланинг ёшлиги ҳис қилиш ила билинадиган, очиқ-ойдин кўриниб турувчи сифатдир. 

Мушукнинг сув атрофида юргани кўз билан кўриладиган очиқ-ойдин васфдир. Ушбу васф ундан қолган салқит сувнинг поклигига иллат бўлишга ярайди. 

Агар мазкур васф очиқ-ойдин эмас, махфий бўлса, уни ҳукмга иллат қилиб олиш дуруст эмас. Чунки, бундай сифатларнинг бор ёки йўқигини аниқлаш имкони бўлмайди. 

Масалан, савдода мулкнинг кўчишига икки савдолашувчи тарафнинг розилигини иллат қилиб бўлмайди. Чунки, розилик қалб ишларидан бўлиб, уни ҳис қилиш аъзолари ила идрок қилиб бўлмайди. Бу ерда билинадиган нарса ўзаро розилик далолати бўлган ийжоб ва қабул лафзларидир. 

Шунингдек, насабнинг собит бўлиши учун жинсий яқинлик муносиб сифат бўла олмайди. Чунки, жинсий яқинлик махфий ишдир. Шунинг учун ҳам, насаб собит бўлишида очиқ-ойдин ва ҳис қилиш имкони бўлган никоҳ ақди ҳукмга муносиб сифат деб қаралади. 

Боланинг балоғатга етганига унинг ақлининг камоли иллат бўла олмайди. Чунки, бу ҳам махфий иш. Боланинг балоғатга етганига зоҳирий далолат, яъни, унинг 15 ёшга етгани ёки ўғил боладан маний чиқиши ва қиз боладан ҳайз келиши каби балоғатга етганликнинг аломатлари муносиб сифат деб белгиланади.

3. Иллат мунзабит бўлиши шарт.

Яъни, муайян ҳақийқатга эга, чегараланган ва турли шахс ва ҳодисалар сабабли бирйўла ўзгариб кетмайдиган сифат бўлиши шарт. Озгина ўзгарадиган бўлса, эътибори йўқ. Чунки, қиёс ҳукмнинг иллатида фаръ ва аслнинг баробар бўлишига асослангандир. Шунинг учун ҳам, ҳолат ва шахсларнинг ўзгариши туфайли ўзгарадиган нарса муносиб сифат бўла олмайди. 

Мерос қолдирувчини ўлдириш қотилни меросдан маҳрум қилиш ҳақидаги ҳукмга мунзабит сифатдир. Шунинг учун ҳам, мерос қолдирувчини ўлдиришга васият қилувчини ўлдиришни қиёс қилса бўлади ва ўзига мол васият қилган одамнинг қотили васият қилинган молдан маҳрум бўлади, деб ҳукм чиқарилади. Чунки, ҳар икки ҳодисада ҳам қатл муносиб сифатдир. 

Бировнинг савдоси устига савдо қилиш ила тажовузкорлик қилиш бу иш ҳаромлиги ҳақидаги ҳукмга мунзабит иллатдир. Шунинг учун ҳам, савдодаги тажовузкорликка ижарадаги тажовузкорликни қиёс қилса бўлади ва бировнинг ижараси устига ижара шартномаси қилиш ҳаром, деб ҳукм чиқарилади. 

Маст қилиш хамрдаги муҳаддад – аниқ васф бўлиб, бошқа барча маст қилувчи нарсалар унга қиёс қилинади. Бунда маст қилувчи ичимликларнинг кучли ёки кучсиз бўлишидаги тафовут эътиборга олинмайди. Чунки, уларнинг орасидаги ўзгариш оздир. 

Мунзабит бўлмаган, яъни, муайян ҳақийқатга эга бўлмаган, чегараланмаган ва турли шахс ва ҳодисалар сабабли бирйўла ўзгариб кетадиган сифатларни иллат қилиб бўлмайди. 

Мисол учун, машаққатни Рамазонда мусофир ва беморга рўзани очиб юборишга рухсат бериш ҳақидаги ҳукмга иллат қилиб бўлмайди. Чунки, машаққат мунзабит сифат эмас. У баъзи мусофирлар ва беморларда бўлса ҳам, бошқаларида бўлмаслиги мумкин. Бу ҳукм учун мунзабит сифат сафар ёки беморлик бўлади. Чунки, бу икки нарса ҳолат ва шахсларнинг ўзгариши ила ўзгармайди.

4. Иллат асл учун чекланган бўлмай, ундан бошқада ҳам топиладиган сифат бўлиши шарт. 

Яъни, ҳукмга асл бўлган нарсадан бошқа бир неча ҳолатларда ҳам васф бўлиш имконига эга бўлиши керак. 

Иллат аслнинг ёлғиз ўзига чекланган сифат бўлиб, фаръга ўтмайдиган бўлса, қиёс қилиш мумкин эмас бўлиб қолади. Чунки, қиёс ҳукмнинг иллати аслда ва фаръда бир хил бўлишига асослангандир. Агар мазкур бир хиллик бўлмаса, қиёс ҳам бўлмайди. 

Мисол учун, хамрнинг ҳаромлиги ҳақидаги ҳукмнинг иллати ачиган узумнинг суви, деб бўлмайди. Чунки, бу иллат яъни ачиш хамр(узумнинг суви бу ўринда)дан бошқа нарсада йўқ. Хамрнинг ҳаромлиги ҳақидаги ҳукмнинг иллати маст қилиш хусусияти, десак бўлади. Чунки, бу иллат хамрдан бошқа нарсаларда ҳам топилади. 

Шунингдек, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга хос бўлган ҳукмлар ҳам иллат қилинмайди. Мисол учун, тўртдан зиёд аёлга уйланишлари ва у зотдан кейин аёлларига уйланиш мумкин эмаслиги каби ҳукмларга ҳам қиёс қилиб бўлмайди. 

Юқорида зикр қилинган нарсалар ҳукмларни топишликда иллат бўлишга муносиб сифат бўлмаганлиги учун бундай сифатлар ёрдамида қиёс қилинмайди. 

Уламолар иллат насс (Китоб ва Суннат) ҳамда Ижмоъ ила собит бўлса, агар у чекланган бўлса ҳам, иллат қилиб олиш мумкинлигига иттифоқ қилганлар. Худди Рамазонда оғизни очишга рухсатнинг иллати сафар ва касалликка чеклангани каби. 

Агар иллат ижтиҳод ва истинбот ила собит бўлса, ҳанафийлар наздида, уни иллат қилишдан фойда бўлмагани учун қиёсга иллат ҳисобланмайди. Жумҳур уламолари наздида эса, қиёсдан бошқа нарсаларда фойдаси борлиги учун иллат ҳисобланади.

Бундай пайтда, жумҳурнинг наздида, иллат иккига тақсимланади:

• Мутаъаддий – бошқага ўтадиган иллат. Яъни, ўзи мавжуд бўлган жойдан бошқа жойларга ўтадиган иллат. Бошқача қилиб айтганда, қиёснинг аслидан фаръига ўтадиган иллат.

• Қосир – чекланган иллат. Яъни, ўзи мавжуд бўлган жойдан бошқа жойларга ўтмайдиган иллат. Бошқача қилиб айтганда, қиёснинг аслидан фаръига ўтмайдиган иллат.

ИЛЛАТНИНГ ЙЎЛЛАРИ

Биз «йўллари» деб таржима қилган лафзнинг арабчаси «масолик» дейилади. Бу лафз «маслак»нинг жамъи бўлиб, бизнинг тилимизда «йўл» маъносини англатади. 

«Масоликул иллати» дегани «Иллатнинг йўллари» маъносини англатиб, мужтаҳид иллатни таниб олиши учун ишлатадиган йўллардан иборатдир ва улар қуйидагилардир:

1. Насс – матн.

Бунда шаръий ҳукмга иллат бўладиган сифатлардан бир сифат Қуръонда ёки Суннатда зикр қилинган бўлади. Бундай иллатлар «иллати мансуса» – «матнда келган иллатлар», дейилади. Бу тоифадаги иллатлар очиқ айтилган ёки имо-ишора қилинган бўлади.

Очиқ-ойдин иллат матнда «шунинг учун, бу сабабли, шу иллат учун» каби сўзлар маъносини ўз ичига олган бўлади. Луғатда шу каби сўзларни ифодалайдиган маънолар келса, у очиқ-ойдин иллат бўлади. 

Ушбу иллат Қуръони Карим оятида ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадисларида очиқ-ойдин зикр қилингани учун, «иллати мансуса» – «матнда келган иллат», деб аталади.

Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Шунинг учун ҳам, Бани Исроилга: «Ким бир жонни ноҳақдан ёки ер юзида фасод қилмаса ҳам ўлдирса, худди ҳамма одамларни ўлдирган бўлади. Ким уни тирилтирса, худди ҳамма одамларни тирилтиргандек бўлади», деб ёздик» («Моида» сураси, 32-оят).

Ушбу ояти каримадаги «Шунинг учун ҳам» бирикмаси ноҳақдан одам ўлдиришнинг оғир олиниш иллати Одам алайҳиссаломнинг баъзи фарзандлари содир этган машъум гуноҳ эканига далолат қилади. Шунда оятнинг маъноси: «Ушбу оғир жиноят ва ундан келиб чиқадиган бузғунчиликлар сабабидан, Тавротда ноҳақдан одам ўлдиришни қаттиқ қораладик ва Бани Исроилга қарши шиддатли ҳукм чиқардик», деган бўлади. 

Ушбу иллат ҳам, Қуръони Карим оятида очиқ-ойдин зикр қилингани учун, «иллати мансуса» – «матнда келган иллат» деб аталади.

Аллоҳ таоло яна бундай деб марҳамат қилади: «Аллоҳ Ўз Расулига шаҳар-қишлоқ аҳлидан қайтариб берган нарса... Аллоҳгадир ва Унинг Расулига ва яқин қариндошларига, етимларга ва мискинларга ва кўча ўғилларигадир. Сизлардан бойларингиз орасида айланадиган нарса бўлиб қолмаслиги учун» («Ҳашр» сураси, 7-оят). 

Бу ояти каримада «файъу» – урушсиз қўлга олинган ўлжани тақсимлаш ҳақида сўз бормоқда. Шу билан бирга, бу ҳукмнинг иллати ҳам оятнинг ўзида очиқ-ойдин зикр қилинмоқда. Мазкур тоифаларга «файъу»нинг бўлиб берилиши сабабини Аллоҳ таолонинг Ўзи зикр қилиб: «Сизлардан бойларингиз орасида айланадиган нарса бўлиб қолмаслиги учун», демоқда.

Яъни, бундай ҳукмнинг иллати – молу дунё бойлар орасида айланиб турадиган бўлиб қолмаслиги учун.

Ушбу иллат ҳам, Қуръони Карим оятида очиқ-ойдин зикр қилингани учун, «иллати мансуса» – матнда келган иллат», деб аталади.

Аллоҳ таоло Набийларини хабар ила одамларга юборганининг сабаби ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Башорат берувчи ва огоҳлантирувчи Набийларни Аллоҳ ҳузурида одамларга Набийлардан сўнг ҳужжат бўлмаслиги учун юбордик. Ва Аллоҳ азийз ва ҳакийм бўлган Зотдир» («Нисо» сураси, 165-оят).

Бу ояти каримада «Башорат берувчи ва огоҳлантирувчи Набийларни» юборишнинг иллати очиқ-ойдин зикр қилинмоқда. Аллоҳ таолонинг Ўзи бу борада: 

«Аллоҳ ҳузурида одамларга Набийлардан сўнг ҳужжат бўлмаслиги учун», демоқда.

Яъни, кейинчалик одамлар ўз нобакорликларини оқлаш учун: «Бизга Набий келгани йўқ эди, шунинг учун дийнга юрмаганмиз» демасликлари учун.

Ушбу иллат ҳам, Қуръони Карим оятида очиқ-ойдин зикр қилингани учун, «иллати мансуса» – «матнда келган иллат», деб аталади.

Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади:

«Яҳудий бўлганларга уларнинг зулми, Аллоҳнинг йўлидан кўп тўсганлари учун, ўзларига ҳалол қилинган нарсани ҳаром қилдик» («Нисо» сураси, 160-оят).

Бу ояти каримада мазкур қавмга ўзларига ҳалол қилинган нарсанинг ҳаром қилиниши ҳақида сўз бормоқда. Шу билан бир вақтда, ўша ҳукмнинг иллати ҳам шу оятнинг ўзида очиқ-ойдин айтилиб «уларнинг зулми, Аллоҳнинг йўлидан кўп тўсганлари учун» дейилмоқда.

Ушбу иллат ҳам, Қуръони Карим оятида очиқ-ойдин зикр қилингани учун, «иллати мансуса» – «матнда келган иллат», деб аталади.

Аллоҳ таоло Набий алайҳиссаломга хитоб қилиб, умматларини қуйидаги каби кўнгилсиз ишлардан қайтаришга буюради:

«Сендан ҳайз ҳақида сўрарлар. Сен: «У кўнгилсиз нарсадир. Ҳайз чоғида аёллардан четда бўлинг» («Бақара» сураси, 222-оят).

Бу ояти каримада ҳайз кўрган аёлга жинсий яқинлик қилиш мумкин эмаслиги ҳақидаги ҳукмнинг иллати очиқ-ойдин зикр қилинмоқда. Бу ҳукмнинг иллати «У кўнгилсиз нарсадир» дея баён қилинмоқда.

Ушбу иллат ҳам, Қуръони Карим оятида очиқ-ойдин зикр қилингани учун, «иллати мансуса» – «матнда келган иллат», деб аталади. 

Шунингдек, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг баъзи ҳадисларида ҳукмнинг иллати очиқ-ойдин зикр қилинган ҳолатлар ҳам бор.

Мисол учун, қурбонлик гўштларини сақлаб қўйиш ҳақидаги ҳадисни олиб кўрайли.

Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг замонларида чўл аҳолисидан баъзи уйлар аҳли қурбонлик илинжида шошилиб келдилар. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам «Уч кун сақланглар. Сўнгра қолганини садақа қилинглар», – дедилар.

Кейинроқ баъзилар:

«Ё Расулуллоҳ! Қурбонлик теридан меш қилиб олишмоқда, ёғини қатириб олишмоқда?» – дейишди. Бас, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:

«Нима бўпти?!» – дедилар.

«Қурбонликнинг гўшти уч кундан кейин ейилишидан қайтарган эдингиз?» – дейишди.

«Сизларни шошилиб келувчилар сабабидан қайтарган эдим. Энди, енг, сақланг ва садақа қилинг», – дедилар».

Ҳадиси шарифда бир муддат қурбонлик гўштини уч кундан ортиқ сақлаб туришни манъ қилувчи ҳукмнинг иллати очиқ-ойдин кўрсатилиб, «шошилиб келувчилар сабабидан», яъни, очарчилик сабабли, дейилган. Аъробийларнинг Мадийнага очарчилик йили қурбонлик кунларида ёпирилиб келганлари бу ҳукмга сабаб бўлган.

Ушбу иллат ҳам, ҳадиси шарифда очиқ-ойдин зикр қилингани учун «иллати мансуса» – «матнда келган иллат», деб аталади.

Ўзгалар уйи ичига изнсиз қарашликдан қайтариш ҳақидаги ҳадиси шариф ҳам бунга мисол бўла олади.

Саҳл ибн Саъд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Бир одам Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳужраларидан бирига бўйнини чўзиб қаради. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам қўлларидаги мидро ила бошларини қашиб турган эдилар. Агар назар солиб турганингни билганимда, манавини кўзингга тиқиб олар эдим. Ахир, изн сўраш назардан сақланиш учун қилинган», – дедилар».

Бухорий ривоят қилган.

Яъни, бировнинг уйига назар тушмаслиги учун, изн сўраш жорий қилинган, ичкарига қараб туриб изн сўрашнинг нима кераги бор.

Бу ҳадиси шарифда бировнинг уй ичига унинг рухсатисиз назар солиш мумкин эмаслиги ҳақидаги ҳукм ва унинг иллати бараварига зикр қилинмоқда.

Ушбу иллат ҳам, ҳадиси шарифда очиқ-ойдин зикр қилингани учун, «иллати мансуса» – «матнда келган иллат», деб аталади.

Яна, мушукдан қолган сувга тоҳарат қилиш мумкинлигини баён қилувчи ҳадиси шарифни ҳам мисол қилишимиз мумкин.

Кабша бинти Каъб розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: 

«У киши айтадиларки: 

«Абу Қатода (уйимизга) кирди. Мен унинг тоҳаратига сув қуйиб бердим. Бас, бир мушук келиб, ундан ичди. У эса, унга ичиб олиши учун идишни энгаштириб тутди. Бас, у ўзига назар солаётганимни кўрди ва: 

«Эй, биродаримнинг қизи, ажабланаяпсанми?» – деди. Мен: 

«Ҳа», – дедим. У: 

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Албатта, у (мушук) нажас эмас, у сизларнинг атрофингизда айланиб юрувчилардандир, деганлар», – деди».

«Сунан» эгалари ривоят қилишган.

Ушбу ҳадиси шарифда мушук теккан сувда тоҳарат қилиш мумкинлиги ҳақидаги ҳукм ва унинг иллати ҳам зикр қилинмоқда.

Ушбу иллат ҳам, ҳадиси шарифда очиқ-ойдин зикр қилингани учун, «иллати мансуса» – «матнда келган иллат», деб аталади.

Мулоҳаза қилинадики, иллатни билдирувчи насс – матнлар баъзан араб тилидаги иллат маъносини билдирадиган «кай» – «учун», «ли ажли» – «сабабли», «изан» – «кўра», «ли иллати каза» – «фалон иллатга кўра», «ли сабаби каза» – «фалон сабабга кўра», «ли мужиби каза» – «фалон нарсага биноан» каби иллатдан бошқа нарсани ифода қилмайдиган калималар билан келганда қатъий бўлиб келади. 

Баъзида насс(матн)да иллатни билдирувчи калималар араб тилидаги «лом», «бо», «ан» ва «инна» калималари Билан, яъни иллатга ва иллатдан бошқа маъноларга далолат қиладиган лафзлар билан зоҳир бўлиб келади. Булар ҳукм иллатига зонний далолат қиладиган лафзлардир. Шунинг учун ҳам, мазкур насс(матн)нинг иллатга далолати зонний(қатъиймас) бўлади.

Иллатга «ل» ҳарфи ила далолат қилган нассга мисол:

Аллоҳ таоло инсонлар ва жинларни яратишдан мақсади ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Жин ва инсонни фақат Менга ибодат қилиш учунгина яратдим» («Заарийаат» сураси, 56-оят).

Иллатга «ب» ҳарфи ила далолат қилган нассга мисол:

Аллоҳ таоло Набий алайҳиссаломга бундай деб марҳамат қилади: «Аллоҳнинг раҳмати ила уларга мулойим бўлдинг» («Оли Имрон» сураси, 159-оят).

Иллатга «أن» ҳарфи ила далолат қилган нассга мисол:

Аллоҳ таоло Ўзи берган неъматларга шукр қилиш ўрнига залолатга кетган кимса ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Моли ва ўғиллари кўп бўлгани учун…» («Қалам» сураси, 14-оят).

Иллатга «إنِ» ҳарфи ила далолат қилган нассга мисол: 

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг мушук теккан сувда тоҳарат қилиш жоизлиги ҳақидаги ҳадисда айтган сўзлари: «Албатта, у (мушук) сизларнинг атрофингизда айланиб юрувчилардандир».

Имо-ишора ила собит бўладиган иллат бирон қарийна – гапнинг боришидаги кучлантирувчи омил билан келади. Мазкур омил саволга жавоб бўлиши мумкин. Масалан: Рамазон ойида кундузи хотинига яқинлик қилиб келган аъробийнинг саволига Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам «Қул озод қил» деганларидек.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: 

«Бир одам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келиб:

«Ё Расулуллоҳ! Ҳалок бўлдим», – деди.

«Шўринг қурсин!» – дедилар.

«Рамазонда хотинимнинг устига чиқдим», – деди.

«Қул озод қил!» – дедилар...»

Бухорий ривоят қилган.

Яъни, Рамазонда хотинингга жинсий яқинлик қилганинг учун каффоротига қул озод қил, деганлари.

Баъзан ҳукм билан васф бирга келади ва бирин-кетин тартибли бўлади. Бунга қуйидаги ҳадис далил бўла олади.

Абдурроҳман ибн Аби Бакрадан, у отасидан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:

«Қози ғазаб ҳолида икки киши орасида ҳукм қилмайди», – дедилар». 

Аҳмад ривоят қилган.

Гоҳида ҳукмдан сўнг васф «ف» – ҳарфи ила кетма-кет келади. Бунга қуйидаги ояти карима далил бўлади.

Аллоҳ таоло ўғрини жазолаш ҳақида бундай деб буюради: «Ўғри эркак ва ўғри аёлнинг қўлларини кесинглар» («Моида» сураси, 38-оят).

2. Ижмоъ. 

Бунда ижмоъ муайян бир васфнинг шаръий ҳукм иллати эканига далолат қилади. 

Масалан, ёш болага молиявий валий бўлишга унинг гўдаклиги иллат эканига уламолар ижмоъ қилганлар. Бунга турмушга беришдаги валийлик қиёсланади. 

Меросда ота ва она бир ака-уканинг ота бирдан ёки она бирдан устин эканига бўлган ижмоъ. Бунда насабнинг бир-бирига киришиши, яъни, ота ва онанинг бир бўлиши иллат деб ижмоъ қилинган. Бунга турмушга беришдаги валийлик қиёс қилинади. Яъни, аввал туғишган ака-укалар валий бўлади. Улар бўлмаса, ота бир она бошқа ака-укалар валий бўлади.

3. Сабр ва тақсийм.

«Сабр» сўзи луғатда «синов» маъносини билдиради. 

«Тақсийм» – иллат бўлиш салоҳиятига эга сифатларни аниқлаш. 

«Сабр ва тақсийм» қиёснинг аслида иллат бўлишга салоҳияти бор сифатларни жамлаш ва улардан ҳар бирининг иллатга салоҳиятли ва салоҳиятсизлигини аниқлашдир.

Мужтаҳиднинг бу борада қиладиган иши Аслда мавжуд сифатларни текшириб кўриш, улардан иллат бўлишга салоҳиятсизини чиқариб ташлаш ва ўзи «қиёсга иллат бўлишга ярайди» деб билган сифатни қолдиришдан иборат. У бу амалиётда иллатнинг шартлари юзага чиқиш савиясига, яъни, васфнинг ҳукмга муносиб, мутаъаддий, мунзабит, зоҳир бўлишига эътибор беради.

Бошқача қилиб айтганда, мужтаҳид иллат очиқ-равшан кўриниб турган васф бўлишига эътибор беради. Чунки, иллат ҳукмни танитадиган васф бўлгани ва аслнинг ҳукми у орқали фаръга ўтадиган бўлгани учун ҳам ҳиссий аъзоларнинг бири ёрдамида идрок қилинадиган бўлиши ва ўша васф аслдагидек фаръда ҳам бўлиши лозим. 

Мужтаҳид яна иллатнинг мунзабит бўлишига эътибор беради. Яъни, муайян ҳақийқатга эга, чегараланган ва турли шахс ва ҳодисалар сабабли бирйўла ўзгариб кетмайдиган сифат бўлишини ўрганади. Чунки, қиёс ҳукмнинг иллатида фаръ ва аслнинг баробар бўлишига асослангандир. Шунинг учун ҳам, ҳолат ва шахсларнинг ўзгариши туфайли ўзгарадиган нарса муносиб сифат бўла олмайди.

Сўнгра мужтаҳид иллат асл учун чекланган бўлмай, ундан бошқада ҳам топиладиган сифат бўлишига эътиборини қаратади. Яъни, мазкур иллатнинг ҳукмга асл бўлган нарсадан бошқа бир неча ҳолатларда ҳам васф бўлиш имконига эга экани ёки эмаслигини ўрганади. Агар иллат аслнинг ёлғиз ўзига чекланган сифат бўлиб, фаръга ўтмайдиган бўлса, қиёс қилиш мумкин эмас бўлиб қолади. Чунки, қиёс ҳукмнинг иллати аслда ва фаръда бир хил бўлишига асослангандир. 

Бу йўл истинботга суяниб иш тутишдан иборатдир. Яъни, ўз илми ва фикрини ишга солиб ҳаракат қилади. Насс (Китоб ва Суннат) ёки ижмоъдан далил бўлмайди. 

Мисол учун, мужтаҳид хамрнинг ҳаромлигини билганидан сўнг унинг иллатини излашни бошлайди. Хамрда мавжуд сифатларни текишириб, улар узумдан бўлгани, суюқлиги ва маст қилувчи эканини аниқлайди. Кейин ҳукмнинг иллати унинг узумдан бўлганими, суюқлигими ёки маст қилувчилигими, деган саволни ўртага қўяди. 

Биринчи сифат, яъни узумлик сифати, иллат бўлишга ярамайди. Чунки, у фақат узумга хос қосир – бошқа нарсаларда бўлмайдиган сифат. Узумдан бошқа нарса ҳам маст қилади. Узумлик сифати бошқа нарсаларга ишлатиладиган эмас. Шунинг учун, узумликни бошқа нарсаларга қиёслаб бўлмайди. 

Иккинчи сифат – суюқлик. Бу сифат ҳам хамрнинг ҳаромлиги ҳақидаги ҳукмга иллат бўла олмайди. Чунки, унинг муносиблиги йўқ. Кўплаб суюқ покиза нарсалар ҳам бор.

Учинчи сифат – маст қилиш. Ҳукмга иллат бўлишнинг барча шартлари ушбу сифатда мавжуд. Демак, хамрнинг ҳаромлиги ҳақидаги ҳукмнинг иллати унинг маст қилувчилигидир. 

Иккинчи мисол: 

Мужтаҳид рибовий молларда ҳадисда зикр қилинган рибал фазл ва рибан-насиянинг ҳаром қилиниши иллати ҳақида баҳс юритмоқда, деб фараз қилайлик.

Мужтаҳид бу ҳукмга иллат деб кайл ва вазн билан ўлчаниш ёки таомлиги ёки сақлаб қўйилиши мумкин бўлган озуқалиги каби сифатларни олади ва уларни Бирма-бир қиёслаб чиқади.

Ҳанафий мужтаҳид қуйидагиларни айтади: Ҳадисда зикр қилинган рибовий молларнинг таом бўлиши уларда рибал фазл ёки рибан-насиянинг ҳаром бўлишига иллат бўла олмайди. Чунки, таомдан бошқа тилло ва кумуш каби нарсаларда ҳам рибо бор. 

Шунингдек, бу масалада мазкур рибовий молларнинг озуқалиги ҳам уларда рибонинг ҳаром бўлиши ҳақидаги ҳукмга иллат бўлиши мумкин эмас. Чунки, тузга тузни алмаштиришда ҳам рибо бор. Ҳолбуки, туз озуқа эмас. 

Демак, мазкур рибовий молларнинг бир хил жинсдагилари бир-бирига алмаштирилганда рибо ҳаром бўлиши ҳақидаги ҳукмнинг иллати уларнинг ўлчанишидир. Кайл ва вазн билан ўлчанадиган барча нарсалар аслга қиёс қилинади. Шундай нарсалар ўз жинсига алмаштирилаётганида рибал фазл ҳам, рибан-насия ҳам ҳаромдир.

4. Муносабат. 

«Муносабат» деганда васф билан ҳукм орасида бир-бирига муносиблик бўлиши кўзда тутилади. Чунки, бир ҳукм шариатга киритилишида одамларга бирон фойдани олиб келиши ёки улардан бирон зарарни кетказиши кўзланган бўлади. Масалан, маст қилиш – хамрнинг ҳаром қилинишига муносиб сифат. Хамрнинг суюқлиги, ранги ёки таъми унинг ҳаромлигига муносиб сифат бўла олмайди. Чунки, суюқ ва рангли қанча покиза нарсалар бор. Демак, унинг ҳаромлигига фақатгина маст қилиш ифати муносиб далил бўла олади.

Кичкиналик отага кичик ёшдаги бокира қизини турмушга беришда валийликни собит қилишга муносиб сифатдир. Чунки, кичкиналик фойдани идрок қилишдан ожизликнинг аломатидир. Валийликнинг собит бўлишида ожиздан унга етиши мумкин бўлган зарарни дафъ қилиш бордир. Шариатнинг мақсадларидан бири зарарни дафъ қилишдир.

Мужтаҳид ушбу «муносабат» маслаки(йўли)ни васфнинг иллатлигига насс ва ижмоъда далил келмаган ҳолатдагина ишга солади.

Муносиб васфнинг турлари: 

Муносабатнинг ёлғиз ўзи иллатни тайин қилишни ифода эта олмайди. Балки шариат уни эътиборга олган ёки муносиблигига гувоҳлик берган бўлиши шарт. Муносиб васф шариат унинг муносиблигига гувоҳлик бергани ёки бермагани жиҳатидан тўрт турдир:

Биринчи тури – Таъсир қилувчи Муносиб. 

Бу шариат уни эътиборга олишга насс ёки ижмоъ билан гувоҳлик берган ва уни иллат дейишликка иттифоқ қилинган муносиб васфдир. 

Бунга қуйидаги оятдаги «ҳайз» мисол бўлади. 

Аллоҳ таоло кўнгилсиз нарсадан четланиш ҳақида бундай деб буюради:

«Сендан ҳайз ҳақида сўрарлар. Сен: «У кўнгилсиз нарсадир. Ҳайз чоғида аёллардан четда бўлинг…» («Бақара» сураси, 222-оят).

Шунингдек, қуйидаги ҳадисда келган қотиллик ҳам мисол бўлади.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилади: 

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: 

«Қотил мерос олмайди», – дедилар». 

«Сунан» эгалари ва Дора Қутний ривоят қилишган.

Буларнинг барчаси «Муносиб» сифатлардир. Чунки, шариат буларни аҳкомларда эътиборга олгандир ва бу «Муносиб» сифатларнинг энг олий даражасидир.

Иккинчи тури – Мулойим ёки мўътабар Муносиб.

Бу бир сифат бўлиб шариат уни ҳукмга сабаб қилгандир. Лекин ўзи сабаб бўлган ушбу ҳукмга ўзининг иллат дея эътибор қилиниши насс ёки ижмоъда собит бўлмаган. Балки унинг ўзи ҳукмнинг жинсига иллат экани собит бўлган ёки шариат унинг жинсидан бўлган васфни мазкур ҳукмга уни ўзи ёхуд жинси ила иллат деб эътибор қилгани собит бўлгандир.

Мужтаҳид иллатини топишда баҳс қилган, шариат ўзини унинг жинсидаги васфнинг ҳукмига иллат деб эътиборга олган «мулойим – мўътабар васф»га мисол ёш қизни турмушга бераётганда отанинг валийлиги иллати қизнинг ёш бўлишидир. 

Мужтаҳид шариат ёш қизнинг молига валий бўлишга иллат деб унинг кичкиналигини эътибор қилганини топди. Шу билан бирга, бу иллатга Китоб, Суннат ва Ижмоъда далил ҳам йўқ. 

Мужтаҳид ёш қизнинг молига ҳам, турмушга беришга ҳам валий бўлишнинг ҳар бири нафсга валий бўлишнинг ҳолатларидан бири эканини топади. Чунки, икки ҳолатда ҳам жинс бир, яъни валийлик. Шариат қизнинг ёшлиги учун молига валий тайинлаганидек, унинг ёшлиги учун барча нарсаларида ҳам валийлик тайинлаган. Жумладан, турмушга чиқишида ҳам. Бу, васфнинг ўзини иллат дейиш эътибори билан бўлган муносабатдир.

Мужтаҳид иллатни топишда баҳс қилган, шариат уни ўзининг жинсидаги васфнинг ҳукмига иллат деб эътиборга олган васфнинг мисоли муқим турган вақтда икки намозни жамлаб ўқишга рухсат учун ёмғирни васф қилишдир.

Мужтаҳид ушбу ҳукмнинг иллатини излади. Бас, шариатнинг машаққатни дафъ қилиш учун сафарда икки намозни жамлаб ўқишга рухсат берганини топди. Сафар билан ёмғир бу маънода бир жинсдаги нарсалардир. Чунки, иккисида ҳам танглик ва машаққат манбаъи бор. Гўёки шариат сафарни икки намозни жамлаб ўқиш жоизлигига иллат деб эътибор қилганидек, унинг жинсидан бўлган ҳар бир нарсани ушбу жоизликка иллат деб эътибор қилади. Бас, шундай экан, баъзан ёмғир машаққат туғдирганда мусофирмасга намозни жамлаб ўқиш учун иллат бўла олади. Буни васфнинг жинсини эътиборга олиш дейилади.

Мужтаҳид иллатидан баҳс қилаётган ҳукмнинг жинсини васфнинг жинсига эътибор қилишнинг мисоли ҳайз кўрган аёлдан намозни соқит қилиш учун ҳайзни васф қилишдир.

Мужтаҳид ҳайз кўрган аёлдан намозни соқит қилиш ҳақидаги ҳукмнинг иллатини ахтара бошлади. У бунга муносиб васф ҳайз эканини топди. Чунки, бунда пайтида қолиб кетган кўп сонли намозларни қазо қилиб ўқиш туфайли юзага келадиган машаққат бор. Бас, мужтаҳид ҳайзни унинг сабабидан келиб чиқадиган машаққатнинг ўрнига қўяди. Сўнгра шаръий ҳукмлардан ўзининг бу фикрини қўллайдиган омилни излашга киришади. Бас, сафардан пайдо бўладиган машаққат юзасидан унинг намозни жамъ ва қаср қилишга иллат қилинганини топади.

Худи, шариат ҳар бир танглик ва машаққатга олиб борадиган нарсани енгиллик ҳақидаги барча ҳукмларга иллат қилганга ўхшайди. Бу борада ҳайз пайтида қолдирилган намозларни соқит қилиш ва сафарда намозни қаср ҳамда жамъ қилиш бир жинсдан ҳисобланади. Чунки, уларда тангликни кўтариш ва енгиллик яратиш бор.

Бас, машаққатни ўз ичига олган сафарни намозни қаср ва жамъ қилишга иллат қилиб олиш эътибори ушбу васфнинг жинсидан бўлган, мужтаҳид унинг иллатини ахтариб турган, ҳайз ҳукмининг иллатига шоҳид дея эътибор қилинади.

Учинчи тури – Муносиб Мурсал. 

У муносиб васф бўлиб, шариатда уни эътиборга олиш ёки олмасликка бирон шоҳид йўқ бўлади. Бироқ унинг ўзи муносиб иллат сифатида манфаат келтириши мумкин. «Мурсал» дейилгани эса, «ташлаб қўйилган» деган маънони ифода қилади ва уни эътиборга олиш ёки олмаслик ҳақида далил бўлмагани учун шунда айтилган. Буни «истислоҳ» ёки «маслаҳатул-мурсала» ҳам дейилади. Саҳобалар шунга асосланиб зироат ерларга харож солганлар, пул чиқарганлар, Қуръонни жамлаб, китоб ҳолига келтирганлар ва бошқа шу каби ишларни қилганлар.

Бу турдаги муносибни иллат қилиб олиш ҳақида уламолар ихтилоф қилишган. 

Ҳанафий ва шофеъийлар: «Буни иллат қилиб олиш ва ҳукмларни унинг асосида бино қилиш тўғри бўлмайди», деганлар. Чунки, шариат буни эътиборга олмаган ва бунга далил ҳам йўқ. 

Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Ўзинг билмаган нарсага эргашма!» («Исро» сураси, 36-оят).

Моликий ва ҳанбалийлар: «Буни иллат қилиб олиш ва ҳукмларни унинг асосида бино қилиш тўғри бўлади», деганлар. Чунки, шариат унинг эътиборини бекор қилмаган. Биз унда бирон манфаат бор деб билсак, амал қилишимиз учун кифоядир. Биз муносиб васфни топишликка бутун кучимиз билан ҳаракат қилишга буюрилганмиз. Ушбу васф ҳукмга иллат бўлишига зонн ғолиб бўлди. Зоннга амал қилиш ҳам вожибдир», дейдилар.

Тўртинчи тури – Муносиб Мулғо. 

Бу бир васф бўлиб, мужтаҳидга манфаатни юзага чиқариши зоҳир – очиқ-ойдин билинади. Лекин шу билан бирга, шариатдаги фаръий ҳукмларда уни бекор қилишга ва эътиборга олмасликка далил бор. Бу, барча уламолар иттифоқи Билан, иллат қилиш дуруст бўлмаган васфдир. 

Масалан: Ўғил ва қиз вафот этган кимсага фарзандликда муштаракдир. Ўғил ҳам фарзанд, қиз ҳам фарзанд. Бу васф иккисининг меросда баробарлигига муносибдир. Лекин шариат мерос аҳкомларида бу васфнинг эътиборини бекор қилган.

Аллоҳ таоло бу ҳақда шундай деб марҳамат қилади:«Аллоҳ сизга фарзандларингиз ҳақида васият этиб, бир ўғилга икки қиз насийбасича беришни амр этади» («Нисо» сураси, 11-оят).

Икки тарафнинг розилиги билан боғланган никоҳ талоқ ҳам икки томон ҳаққи эканлиги учун муносиб васф ҳисобланади. Бироқ бу васфни ҳам шариат бекор қилган, эътиборга олмаган.

Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:

«Албатта, талоқ соқни тутгангадир», – дедилар».

Ибн Можа ривоят қилган.

Арабларда «соқни тутган» кинояси эрни англатади.

Танқийҳул манот: 

Араб тилида «танқийҳ» сўзи «қайта кўриб чиқиш», «тўғрилаш» ва «тафтиш» маъноларини билдиради. «Манот» сўзи эса, бир нарсани илиб ёки боғлаб қўйилган жойни билдиради. 

Усулул фиқҳ илмида эса, шариат ҳукмга боғлиқ қилган ва насс ёки ижмоъ собит бўлган васфлардан бирига иллатни тайин қилиш бўйича ижтиҳод қилишга «танқийҳул манот», дейилади. Бу иш ҳукмга таъсир қилишда дахли йўқ нарсаларни чиқариб ташлаш ва унга яқин бўлган васфларни эътиборга олиш билан амалга ошади. 

Бунга Рамазонда хотинига қасдан жинсий яқинлик қилган аъробийнинг рўзаси очилгани учун адо қилиши лозим бўлган каффорот ҳақидаги ҳадисни мисол қилишимиз мумкин.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: 

«Бир одам Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келиб:

«Ҳалок бўлдим, ё Расулуллоҳ!» – деди.

«Сени нима ҳалок қилди?» – дедилар.

«Рамазонда хотинимнинг устига чиқдим», – деди.

«Қул озод қилишга нарса топа оласанми?» – дедилар.

«Йўқ», – деди.

«Икки ой кетма-кет рўза тута оласанми?» – дедилар.

«Йўқ», – деди.

«Олтмиш мискинга таом беришга нарса топа оласанми?» – дедилар.

«Йўқ», – деди. 

Сўнгра кутиб ўтирди. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга бир занбил хурмо келтирилди. Ул зот (ҳалиги одамга):

«Мана буни садақа қилиб юбор», – дедилар.

«Ё Расулуллоҳ, биздан кўра фақийрроққами? Аллоҳга қасамки, у(Мадийна)нинг икки четининг орасида биздан кўра муҳтожроқ аҳли байт йўқ», – деди.

Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам кулдилар, ҳатто тишларининг оқи кўриниб кетди. Сўнгра:

«Бор! Уни аҳлингга таом қилиб бер», – дедилар». 

Бешовлари ривоят қилишган.

Ҳадис аъробийга каффоротни вожиб қилган иллат жинсий яқинлик эканига далолат қилиб турибди. Бироқ мужтаҳид баҳс қилса, ҳукмга таъсири йўқ бўлган бошқа нарсаларни ҳам топади. 

Масалан, жинсий алоқа қилган кимса аъробий – саҳройи саводсиз кимсалиги. Бироқ ҳукм бир шахсга хос қилинмаган бўлса, шариат бир шахс билан иккинчиси орасини ажратмайди. Шаҳарликми, қишлоқликми ёки саҳроликми – бари бир. 

Ёки мужтаҳид жинсий алоқа қилинган кимса ўз хотини бўлганини иллатга лойиқ деб гумон қилади. Бироқ хотини бўлмаган кимса билан жинсий алоқа қилиш ҳаромлиги билан бирга, каффорот вожиб бўлишига лойиқроқдир. 

Шундай қилиб, аъробийлик ва ўзининг хотини бўлиш, каффоротнинг вожиб бўлишига таъсири бўлмагани учун, бекор қилинади. Каффоротнинг вожиб бўлишига таъсири бор нарса Рамазон ойида кундуз куни жинсий яқинлик қилиш бўлади. 

Мана шу каби таъсири йўқ бўлган нарсаларни иллатликдан чиқариб ташлаш «танқийҳул манот» дейилади.

Шофеъий ва ҳанбалий мазҳаблари буни эътиборга олганлар ва: «Рамазон ойида кундузи қасдан жинсий яқинлик қилган одамга каффорот адо қилиш вожиб бўлади, еб-ичганга эмас», деганлар.

Ҳанафий ва моликий мазҳаблари эса бу масалада бошқача йўл тутишган. Улар Рамазон ойида кундузи қасдан еб-ичганни жинсий яқинликка қиёс қилганлар. Уларнинг мазҳабида Рамазон ойида кундузи қасдан еб-ичган одам ҳам каффорот ўташи лозим. Уларнинг бу масалада каффоротни вожиб қилишларига иллат ҳар икки ҳолда ҳам Рамазон ойи ҳурматининг оёғости қилинганидир. 

Танқийҳул – манот ҳамда сабр ва тақсийм орасидаги фарқ.

«Танқийҳул манот»да иллат нассда собит бўлиб, бошқа нарсалар билан аралаш келади ва ўзи холис кўриниб турмайди. Ўша аралаш сифатлардан дахлсиз васфларни чиқариб ташлаб иллатни топишлик керак бўлади. Сабр ва тақсиймда эса, ҳукм иллатини топишликка нассда бирон нарса бўлмайди, балки иллат ижтиҳод ила топилади.

Ҳақийқат шуки, танқийҳул манот иллат топишликдаги мустақил маслак эмас, балки нассда собит бўлган иллатга хосдир.

Танқийҳул манот, таҳқийқул манот ва тахрийжул манот орасидаги фарқлар. 

Танқийҳул манот нассдаги васфлар орасидан эътиборсизларини ташлаб, дурустини иллатга тайин қилишдир.

Таҳқийқул манот аслдаги иллатни қиёс қилиш мақсадида фаръдаги иллатни қидиришдир. Худи, хамрнинг ҳаром қилинишидаги иллат – маст қилишлик набийзда ҳам борлигини қидириш кабидир. 

Ёки ўликларнинг кафанларини ўғирлаган кимса ҳам ўғри ҳисобланишини исботлаш ва ҳайздаги азият нифос ҳолатида ҳам бўлишини топиш каби.

Тахрийжул манот насс ёки ижмоъда ворид бўлган ҳукм иллатига муносиб васфни истинбот йўли билан иллатга айлантириш учун топишдир. Бунда иллатни топиш йўлларидан қайси йўл билан топиш мумкин бўлса ҳам, муносабатми, сабр ва тақсиймми ёки бошқами – бари бир. Бу истинботга хос бўлган иллат топишликдир. Худди қут, кайл ва таъмни рибовий нарсалар ҳаромлигига иллат қилиш ёки қасдан одам ўлдириш қасоснинг вожиб бўлишига иллат бўлганидек.

ҚИЁСНИНГ ҚИСМЛАРИ

Қиёс иллатнинг равшанлиги ва махфийлиги ҳамда фаръда борлиги эътибори билан авло(устунроқ), адно-пастроқ ва мусавиий(баробар)га тақсимланади.

1. «Авло қиёс» иллат фаръда қувватлироқ бўлгани учун фарънинг ҳукми аслнинг ҳукмидан авло – устин бўлишидир. 

Масалан, ота–онага «уфф» дейишлик уларга азият бериш бўлгани учун ҳаром. Бу борада Аллоҳ таоло: «Иккисига уфф дема!» деган. Уришда азият кучлироқ бўлгани учун, унинг ҳаромлиги ҳам ортиқ – авлороқдир. 

Қиёснинг бу турини шофеъийлар «маънал асл» десалар, ҳанафийлар «далалатун-насс» ва «мафҳумул мувофақа», дейдилар.

2. «Адно қиёс» аслнинг ҳукми иллатидан фарънинг ҳукми заифроқ бўлишидир ёки фарънинг аслга ҳукмда кам боғланишидир. Яъни, иллат аслда кучлироқ, фаръда кучсизроқ бўлади.

Масалан, олмани олмага алмаштирилаётганидаги ҳукмни буғдойни буғдойга алмаштирилаётганидаги ҳукмга таққослаш каби. Ёки хамрнинг ҳаромлиги билан набийзнинг ҳаромлигини таққослаш каби.

3. «Мусавий қиёс» фарънинг ҳукми аслнинг ҳукми билан иллат баробар бўлганлиги учун тенг бўлишидир. 

Масалан, етимнинг молини емоқ ҳаром бўлгани каби унинг молини куйдириб юбориш ҳам ҳаромдир. Икки ҳолатда ҳам талофот бир хилдир. 

Ёки чўрининг жиноятига белгиланган шаръий жазо ҳур аёлга белгиланган жазонинг ярмига тенг экани каби. Бу борада Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Эрга текканларидан сўнг фоҳиша иш қилсалар, уларга ҳур аёлларга бериладиган азобнинг ярми бериладир» («Нисо» сураси, 25-оят).

Шунга қилинган қиёсга биноан, қулнинг жиноятига белгиланган азоб ҳам ҳурникининг ярмидир. Бунда фаръ ҳукмда асл билан баробар бўлмоқда.

Қиёс зеҳнга тез келиш ва қуввати эътиборидан жалий(очиқ) ва махфийга бўлинади. 

Бу икки қиёс тушунчалари шофеъийлар ва ҳанафийларда фарқлидир.

Шофеъийлар таърифида жалий қиёс иллат насс билан собит бўлса ҳам ёки истинбот билан собит бўлса ҳам асл билан фаръ орасидаги фарқнинг ҳукмга таъсири бўлмаслиги қатъий аниқ бўлган ҳолатдир.

Бунга чўрининг баъзи аъзоси озод қилинса, унинг ўзи бутунлай озод бўлиши қулга қиёс қилингани мисол бўлади. Қулнинг баъзи аъзоси озод қилинса, унинг ўзи бутунлай озод бўлиши ҳадисда зикр қилинган. 

Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар:

«Ким мамлукдаги шериклик ҳаққини озод қилса, унга қолганини ҳам озод қилиш вожиб бўлади. Агар унинг қулнинг баҳосига етадиган моли бўлса, қиймати белгиланади ва шерикларига ҳиссалари берилиб, озод қилинганни қўйиб юборилади».

Бухорий ривоят қилган.

Бу ердаги чўри ва қулнинг орасидаги, яъни, қиёснинг асли ва фаръи орасидаги фарқ бири эркак ва бошқаси аёл киши бўлишидир. Бироқ озод қилишдаги шаръий аҳкомларда бу фарқнинг таъсири йўқ. Худди ўтган мисолдаги «уфф» дейишга уришни қиёс қилингани каби. Бунда ҳам асл билан фаръ орасида фарқ бор. Лекин бу фарқ таъсир қилмаган ҳамда ота-онага «уфф» дейиш ҳаром бўлгандан кейин, уларни уришнинг ҳаром бўлиши ҳам турган гап, дейилган.

Жалий қиёс авло ва мусавий қиёсларни ўз ичига олади.

Хафий қиёс – асл ҳукмининг иллати истинбот билан топилган ва асл билан фаръ орасидаги фарқнинг таъсири йўқлиги қатъий эмас бўлган ҳолатдир. 

Худди тиғли нарса билан ўлдиришга тош ёки ёғоч каби оғир нарсалар билан уриб ўлдиришни қиёслаш каби. Ҳар икки ҳолатда ҳам ўлдириш ҳаддан ошишлик билан бўлгани учун, қасос вожиб бўлади. Шариатда оғир нарса билан тиғли нарса орасидаги фарқнинг таъсири бекор қилингани қатъий эмас. Балки мазкур фарқнинг таъсир қилувчи бўлиши эҳтимоли бор. Шунинг учун ҳам, Абу Ҳанийфа раҳматуллоҳи алайҳи: «Оғир нарса билан содир этилган ўлимда қасос вожиб бўлмайди», деган.

Хафий қиёс адно қиёсдан бошқасини ўз ичига олмайди. 

Бу икки қиёс ҳанафийлар наздида қуйидагичадир:

Жалий қиёс очиқ бўлиб, зеҳнга тез келадиган ва иллати кўриниб турадиган қиёсдир.

Хафий қиёс истиҳсондан иборат бўлиб, иллати махфийлиги сабабли зеҳндан узоқ ва жалийнинг муқобилида келадиган қиёсдир.

Масалан, ижара муомаласи истиҳсон билан собит бўлган. Қиёс бунга рухсат бермайди. Чунки, унда шартнома пайтида бир томондаги нарса нақд бўлса-да, иккинчи томондаги нарса йўқ бўлади. Яъни, тугалланмаган, ҳали натижаси йўқ иш устида олди-берди шартномаси тузилади. Бироқ бундаги манфаат вақт ўтиши билан аста-секин кўринади. 

Ёки салам ва истисноъни олиб кўрайлик. Уларнинг иккиси ҳам истиҳсон билан собит бўлган. Бу ерда ҳам йўқ нарсалар устида савдо бўлади. Йўқ нарса устидаги савдо қиёсга асосан ботилдир. Бироқ шариатда салам савдоси борасида бир қанча насслар собит. Истисноъ саламга қиёс қилинади.

 

ҚИЁСНИНГ ҲУЖЖАТЛИГИ

 

Мусулмон уламолар жумҳури иттифоқи бўйича, қиёс шаръий амалий аҳкомларда ҳужжат саналади ва шариат аслларидан бир асл деб эътибор қилинади. Қиёс шаръий ҳужжатлар мартабасида тўртинчи ўринда туради. Бу фикр эгалари қиёсни исбот қилувчилардир.

Муътазилийлардан Наззом, шиъаларнинг имомиялари ва зоҳирийлар: «Қиёс шаръий аҳкомларда ҳужжат эмас», дейдилар. Булар қиёсни инкор қилувчилардир.

Қиёсни исбот қилувчилар, яъни уламолар жумҳури қиёснинг ҳужжат эканига Қуръондан, Суннатдан, Ижмоъдан ва ақлий далил келтирадилар.

Қуръон Каримда қиёснинг шариатда ҳужжат эканига бир қанча далиллар бор:

1. Аллоҳ таоло мўмин-мусулмонлар кимга ва қандай итоат этишлари лозимлиги ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Эй, иймон келтирганлар! Аллоҳга итоат қилинг, Набийга ва ўзингиздан бўлган ишбошиларга итоат қилинг. Бирор нарса ҳақида тортишиб қолсангиз, агар Аллоҳ ва охират кунига иймон келтирган бўлсангиз, уни Аллоҳга ва Набийга қайтаринг. Ана шундай қилиш хайрли ва оқибати яхшидир» («Нисо» сураси, 59-оят). 

Демак, аввало Аллоҳ таллога итоат этиш керак, сўнгра Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга, ундан кейин мусулмонларнинг ўзларидан бўлган ишбошиларга итоат қилиш лозим. 

Агар бирор нарсада ихтилоф туғилиб, тортишув чиқса, Аллоҳ таолонинг ва Набийнинг ҳукмларига қайтариш лозим. Мезон шу. Ўлчов шу. 

Мусулмонлар бир ишга қўл уришдан олдин шу иш ҳақида шариати исломиянинг ҳукми нима эканини билишга киришадилар. Ҳукмни, аввало, Қуръони Каримдан излайдилар. Агар у ишнинг ҳукми Қуръонда мавжуд бўлса, унга амал қиладилар. Фараз қилайлик, бўлғуси ишнинг ҳукми Қуръони Каримда зикр қилинмаган бўлса, унда Набий алайҳиссаломнинг суннатларига мурожаат этилади. Набий алайҳиссаломнинг суннатларида эса, Қуръондаги умумий ҳукмлар батафсил баён қилинган ҳамда баъзи зикр этилмаганлари айтилган.

Замон, шароит ўзгариши билан ўзгариб турадиган маълум бир ҳукмлар эса, мусулмон жамоаси ижтиҳод қилиб ечишлари учун қолдирилган. 

Ояти каримада: «Бирор нарса ҳақида тортишиб қолсангиз, агар Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган бўлсангиз, уни Аллоҳга ва Набийга қайтаринг», деган жумла шариатда ҳукм чиқариш учун Қуръон, Суннат ва Ижмоъдан кейинги тўртинчи масдарга–қиёсга асос бўлган. 

Демак, мусулмонлар ҳаётида янги бир масала пайдо бўлди. Айнан шу муаммо Қуръонда ҳам, Суннатда ҳам зикр қилинмаган, аммо шунга ўхшаш бошқа бир масала бор. Уламолар ана ўша ўхшаш масала билан янги пайдо бўлган масалани таққослаб бир ҳукм чиқарадилар. Бунинг номи «қиёс» бўлади. 

Оятда мусулмонлар ўртасида тортишувга сабаб бўлган нарса Аллоҳга (яъни, Қуръонга) ва Набийга (яъни, у кишининг суннатларига) қайтаришни «агар Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган бўлсангиз» жумласи билан бирга қайд қилинмоқда. Демак, қилажак ишларни шариатга мувофиқ адо этиш Аллоҳ таолога ва охират кунига бўлган иймоннинг аломати экан. 

Мусулмонлар ҳар бир ишларини ушбу оятда зикр қилинган қоида асосида, Аллоҳ таолога, Унинг Набийига, ўзларидан бўлган ишбошиларга итоат қилган ҳолда олиб борадилар. Баъзи ишларда фикрлари турли чиқиб қолса, у ишни Аллоҳ таолога ва Набий алайҳиссаломга қайтариб, ўхшаш масалалардаги ҳукмларга солиштириб-қиёслаб оладилар. 

«Ана ўшандай қилиш хайрли ва оқибати яхшидир.»

2. Аллоҳ таоло яна бундай деб марҳамат қилади: «У зот аҳли китобдан бўлган кофирларни ўз диёрларидан биринчи ҳашр учун чиқарган зотдир. Уларни чиқар деб ўйламаган эдингиз. Ўзлари ҳам, қўрғонимиз бизни Аллоҳ(азоби)дан сақлаб қолур, деб ўйлашарди. Аллоҳ улар ўйламаган тарафдан олди ва уларнинг қалбига қўрқинч солди. Уйларини ўз қўллари билан ва мўминларнинг қўллари билан буза бошладилар. Ибрат олинг, эй, ақл эгалари!» («Ҳашр» сураси, 2-оят).

Яъни, Аллоҳ таоло аҳли китобдан бўлган Бани Назир қабиласини ўз диёрлари Ясрибдан биринчи ҳашр учун чиқарган зотдир. 

«Уларни чиқар деб ўйламаган эдингиз.»

Чунки, инсон ўлчови бўйича, барча шарт-шароит шуни тақозо қиларди. Улар ўзига яраша куч-қувватга, обрўга ва имкониятларга эга эдилар. Ҳеч ким уларни яшаб турган жойларини ташлаб чиқиб кетадилар, деб ўйламас эди.

«Ўзлари ҳам, қўрғонимиз бизни Аллоҳ(азоби)дан сақлаб қолур, деб ўйлашарди.»

Ўша бани назирликларнинг ўзлари ҳам чиқиб кетишларини ҳеч хаёлларига келтирмаган эдилар. Улар, ўзларича, қўрғонимиз бизни Аллоҳнинг азобидан сақлаб қолади, деб хомхаёл қилишарди.

«Аллоҳ улар ўйламаган тарафдан олди ва уларнинг қалбига қўрқинч солди.»

Улар қўрғонларига ишониб, бизга ҳеч қандай ёмонлик етиши мумкин эмас деб, хотиржам эдилар. Лекин Аллоҳ таоло улар ўйламаган, хаёлларига келмаган ишни жорий этди. Қўрғонлар жойида қолиб, уларнинг қалбларидан футур кетди. Аллоҳ таоло уларнинг қалбларига қўрқинч ва ваҳима солди. Ана шунда улар 

«Уйларини ўз қўллари билан ва мўминларнинг қўллари билан буза бошладилар».

Улар, биз кўчиб кетсак, бу қўрғонлар мусулмонларга қолмасин, дея уйларини ўзлари буза бошладилар. Мусулмонлар қамал давомида биноларга ташқаридан футур етказди. Оқибатда мустаҳкам қўрғонлар вайрон бўлди. 

«Ибрат олинг, эй ақл эгалари!»

Бу воқеа ақли бор ҳар бир кишига ўрнак бўларлик бир огоҳлантиришдир. Айнан ушбу жумла қиёсга далилдир. 

Яъни, ўзларингизни уларга таққослаб кўринглар. Билиб қўйинглар, сизлар ҳам уларга ўхшаб иш тутсангиз, уларга тушган азоб сизларга ҳам тушади, деганидир.

Суннати мутоҳҳарада ҳам қиёснинг шариатда ҳужжат эканига бир қанча далиллар бор: 

1. Қавлий суннатдан далил: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Муозни Яманга юбораётиб унга:

«Қандай қилиб ҳукм чиқарасан?» – дедилар.

«Аллоҳнинг Китобидаги нарса ила», – деди.

« Агар Аллоҳнинг Китобида бўлмасачи?» – дедилар.

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари ила», – деди.

«Агар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларида бўлмаса-чи?» – дедилар.

«Фикрим ила ижтиҳод қиламан», – деди.

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг расулини тавфиққа бошлаган Аллоҳга ҳамдлар бўлсин», – дедилар.

Термизий ва Абу Довуд ривоят қилишган.

Фикр билан ижтиҳод қилиш қиёсни ҳам ўз ичига олади.

2. Амалий саҳиҳ суннатдан далил: 

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам кўп ишларда қиёс қилганлар. 

Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Жуҳайнадан бир аёл Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келди ва:

«Ё Расулуллоҳ! Онам ҳаж қилишни назр қилган эди. Ҳаж қилолмасдан ўлиб қолди. Унинг номидан ҳаж қилайми?» – деди.

«Ҳа! Унинг номидан ҳаж қил! Айт-чи, унинг қарзи бўлса, сен адо қилармидинг? Аллоҳнинг ҳаққини адо қилинглар! Аллоҳ вафога ҳаққли зотдир!» – дедилар».

Бухорий ва Насаий ривоят қилишган.

Бу ҳадисда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қарзни адо қилишда Аллоҳнинг ҳаққини банданинг қарзига қиёсладилар.

3. Хотини қора бола туққани ҳақида шикоят қилган фазоралик киши ҳадиси.

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: 

«Бани фазоралик бир киши Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келиб:

«Хотиним қора бола туғди?!» – деди.

«Сенинг туяларинг борми?» – дедилар.

«Ҳа», – деди.

«Уларнинг ранги қандоқ?» – дедилар.

«Қизил», – деди.

«Ичида оқишлари борми?» – дедилар.

«Албатта, уларнинг ичида оқишлари бор», – деди.

«Ўша нарса уларга қаердан келган?» – дедилар.

«Шоядки, ирқи тортгандир», – деди.

«Буни ҳам, шоядки ирқи тортгандир?!» – дедилар.

Бешовлари ривоят қилишган.

Бу ҳадисда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам одамнинг боласининг ранги ота-онасиникидан бошқача бўлиши мумкинлигини ҳайвоннинг боласи баъзан бошқача рангларда бўлишига қиёс қилдилар.

Ижмоъда ҳам қиёснинг шариатда ҳужжат эканига бир қанча далиллар бор:

1. Саҳобалар қиёсга такрор-такрор амал қилганлар. Улардан ҳеч бирлари буни инкор қилмаганлар. Бу иш маънавий тавотир ила собитдир. Уларнинг бу ишлари қиёснинг шаръий ҳужжатлигига ва унга амал вожиб эканига ижмоъ кўринишидаги далилдир.

2. Саҳобалар Абу Бакр розияллоҳу анҳунинг халийфа бўлишини намозга имом бўлишига қиёсладилар ва: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дийнимиз учун рози бўлган кимсани дунёмиз учун рози бўлмаймизми?!» – дедилар. 

3. Саҳобалар «Бир жамоа бир кишини ўлдириб қўйса, ўша жамоа ҳаммаси ўлдирилади» деган ҳукмни бир ўғриликда иштирок этганларнинг барчаларининг қўли кесилишига қиёс қилганлар.

4. Умар розияллоҳу анҳунинг Абу Мусо Ашъарийга у киши Басрага волий бўлиб турганларида ҳукм борасида ёзган машҳур мактубида: «Бир-бирига ўхшаш ишларни яхшилаб бил ва ишларни раъйинг билан таққосла», дейилган. 

5. Умар розияллоҳу анҳу хамрнинг сиркага айланишини чарвини эритиб олишга қиёслаган ва хамрнинг пулини ўзига таққослаб «ҳаром» деган.

6. Али розияллоҳу анҳу: «Ақлли кишилар олдида ҳақийқат қиёс қилиниш билан билинади» деганлар.

7. Ибн Аббос розияллоҳу анҳу ўғилнинг ўғлини отанинг отасига қиёслаб: «Зайд бин Собит розияллоҳу анҳу Аллоҳдан қўрқмайдими? Ўғилнинг ўғлини ўғил қилиб, отанинг отасини ота қилмади», – дедилар. Яъни, иккиси ҳам маййитга битта восита билан етади.

Бу ҳодисалар саҳобаларнинг улуғлари томонидан содир бўлган ва қиёс ҳужжат эканига ҳамда унга амал қилиш вожиблигига далилдир.

Қиёснинг шариатда ҳужжат эканига бир қанча ақлий далиллар бор:

1. Маъноси маъқул шаръий ҳукмларнинг барчаси манфаатга риоя қилиш асосига бино қилингандир. Шаръий ҳукмлардан мақсад қилинган нарса бандалар манфаатидир. 

Икки ҳодиса ҳукмининг иллати бир хил – инсонларга манфаат бўлса, улар ҳукмда ҳам баробар бўлиши лозим. Ана шунда шариатнинг ҳукмдан кўзлаган мақсади – манфаат юзага чиқади. Бунда мужтаҳиднинг фикридаги зоннинг ғолиб бўлишига эътимод қилиш кифоя қилади. Зонн билан собит бўлган ҳукмга амал қилиш вожибдир. 

Қиёсга амал қилишдан қочиб, ақл ва тана саломатлиги учун, маст қилувчи хамрнинг ўзини ҳаром қилиб, маст қилувчи набийзни мубоҳ қилиш ақлдан эмас. 

Шунингдек, пул ва озуқаларни савдода ўйин қилиб, ўз фойдасига буриб олишдан қайтариб, олти синфдаги рибони ҳаром деб, макажўхори, гуруч, ловия кабиларда рибони мубоҳ қилиш ҳам ақлдан эмас.

2. Қуръон ва суннат насслари ваҳий тугаши билан чегаралангандир. Яъни, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан кейин оят ҳам, ҳадис ҳам келмайди. Инсон эҳтиёжлари эса, чегараланмагандир. Ниҳояли нарсани ниҳоясиз нарсага боғлаб қўйишлик тўғри бўлмайди. Мана шу сабабли, шариатда иллатлар ёрдамида қиёс қилиш йўлга қўйилган. Қиёс қилиш билан ҳар бир замон ва макондаги ҳодисалар ечими ҳал қилинади ва шариат ҳар бир замонга ва маконга муносиб жавоб бера олишига асос бўлади.

3. Инсоннинг соф табиати, мантиқ ва оддий ақл ҳам қиёсга амал қилишни тақозо қилади. Кимки бир феълдан одамларнинг молини ботиллик билан ейиш, зулм ва ўзгалар ҳаққини паймол қилиш сабабли қайтарилса, у кимса таққослаш орқали мана шу каби барча ишлардан қайтарилганини тушунади. Бирор кимса фосид таом ва захарли ичимликдан қайтарилса, ўша кимса ҳар қандай фосид таом ва захарли ичимликдан қайтарилганини тушунади.

Мана шундай қилсак, шариатнинг ҳар бир замон ва макон учун салоҳияти борлиги кафолатини берамиз ва инсонлар фойдаси ва ҳожатларини чиқаришни йўлга қўйган бўламиз.

 

ҚИЁСНИ ИНКОР ҚИЛУВЧИЛАРНИНГ ДАЛИЛЛАРИ

 

Қиёсни инкор қилувчилар ўз даъволарига бир нечта далил келтирадилар:

Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Китобга ҳеч нарсани қўймай ёзганмиз» («Анъом» сураси, 38-оят).

Яъни, Қуръон ҳар бир нарсани ўз ичига олгандир. Қиёсга ҳожат йўқ. 

Буларга жавоб қуйидагича: Қуръони Карим барча нарсаларни умумий сифатда ўз ичига олган, тафсилотларини эмас. Қолаверса, барча шаръий ҳукмларга ҳам насс – оят собит бўлмаган. Баъзи ҳукмларга насс тўғридан-тўғри далолат қилиши мумкин. Баъзиларига эса, восита билан далолат қилади. Ана шу восита қиёсдир. 

Инкор қилувчилар ўз фикрларига бошқа оятни ҳам далил қилиб келтирадилар.

Аллоҳ таоло бундай деб буюради: «Ўзинг билмаган нарсага эргашма!» («Исро» сураси, 36-оят).

Аллоҳ таоло яна бундай деб марҳамат қилади: «Уларда бу ҳақда ҳеч қандай илм йўқ. Гумондан бошқа нарсага эргашмаслар. Албатта, гумон ҳақийқат ўрнига ўтмас» («Нажм» сураси, 28-оят).

Мухолифларнинг фикрича қиёс билмаган нарсага эргашишдан иборатдир. Унда ҳеч қандай илм йўқ.

Қиёс фақат зонни ифода қилади, илм ва яқийнни ифода қилмайди. Зоннга амал қилишдан қайтарилган. Зоннга эргашишлик билан биронта шаръий ҳукмни исбот қилиб бўлмайди. 

Мухолифларнинг бу эътирозига жавоб қуйидагича:

Араб тилида «зонн» сўзи фақат гумон маъносини англатибгина қолмайди. Мухолифларнинг бу ҳақийқатни билмаслиги илмсизликнинг ёрқин кўринишидир. Агар улар бир оз илмга эга бўлганларида эди, Қуръони Каримда «зонн» сўзи бир қанча маънода ишлатилганини билиб олишлари қийин эмас эди.

Қуръони Каримда «зонн» сўзи қандай маъноларда ишлатилгани билан танишиб чиқайлик.

1. Яқийн – шак-шубҳасиз аниқ илм маъносида.

Аллоҳ таоло мўминлар ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Улар албатта Роббиларига рўбарў бўлишлари ва, албатта, Унга қайтиб боришларига зонн қилган(ишонган) зотлардир» («Бақара» сураси, 46-оят).

Мўминларнинг мақтовида келган бу оятни гумон дейиладиган бўлса, қиёмат куни Аллоҳ таолога рўбарў бўлишни ҳам гумон дейишга тўғри келади.

Аллоҳ таоло жон чиқар пайтидаги инсоннинг ҳолатини бундай баён қилади: «Ва, албатта, бу фироқлигини зонн қилса(ишонса)» («Қийаама» сураси, 28-оят).

Мазкур оятнинг маъносини тўла англаш учун уни атрофидаги оятлар билан қўшиб ўрганиш лозим бўлади. Улар қуйидагича:

«Йўқ! Вақтики, жон ҳалқумга келса.

Ва «Ким буни қутқарар?» дейилса. 

Ва, албатта, бу фироқлигини зонн қилса(ишонса). 

Ва болдирлар бир-бирига алмашса.

У кунда ҳайдаб бориш жойи Роббинг ҳузуридадир.

Бу оятлар жон чиқиш ҳолатидаги инсонни тасвирлаяпти. Яъни, жони ҳалқумига келиб қолганда, уни ҳаётда олиб қолиш учун барча чора кўрилади. Ким қутқараркин, деб илтижо қилинади. Лекин иложи бўлмай, фироқ вақти келганига ишонч ҳосил бўлади. Жон чиққанда эса, оёқлар жонсиз бўлиб, бир-бирига чалмашади. Бу ерда ҳам гумон маъноси мутлақо тўғри келмайди. Жони ҳалқумига келган одам бу дунёни тарк этаётганига аниқ ишонади, гумон қилмайди.

Аллоҳ таоло яна бундай деб марҳамат қилади:

«Бас, кимнинг китоби ўнг тарафдан берилса, у, мана, менинг китобимни ўқиб кўринглар. Албатта, мен ҳисоб-китобимга йўлиқишимга зонн қилар - ишонардим, дейдир» («Қийаама» сураси, 19-, 20-оятлар).

Яъни, қиёмат куни бандалар Роббилари ҳузурида ҳашр қилиниб, ҳеч бир махфий нарса қолмаганда, кимнинг номаи аъмол китоби ўнг қўлидан берилса, у жуда ҳам бахтиёр бўлади ва сурурга тўлиб: 

«Мана, менинг китобимни ўқиб кўринглар!» дейди. 

Чунки, у китоби ўнг қўлига берилиши биланоқ ўзининг нажот топиб, ютуққа эришганлардан эканини билиб олган бўлади. Шунинг учун, ўз хурсандчилигини бошқалар билан баҳам кўргиси келади. У сўзининг давомида: 

«Албатта, мен ўз ҳисоб-китобимга йўлиқишимга зонн қилар эдим (ишонардим), дейдир».

Яъни, мен қиёмат куни ҳисобимга йўлиқишимга қаттиқ ишонган эдим, дейди.

«Зонн» сўзининг яқийн – шак шуҳасиз ва аниқ ишонч маъносида келиши Қуръони Каримнинг бир қанча оятларидан, чунончи, «Жин» сурасининг 12-ояти, «Мутоффифун» сурасининг 4-ояти, «Фуссилат» сурасининг 48-ояти, «Юнус» сурасининг 22-ояти ва «Тавба» сурасининг 118-оятидан мусулмон уламоларга жуда яхши маълум. 

2. Ҳисоблаш, ўзича чамалаш маъносида.

Бу ҳақда Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади:

«Чунки, у ҳеч қачон орқага қайтмасликни зонн қилган(ўйлаган) эди. Ҳа! Албатта, Робби уни доим кўриб турувчи эди» («Иншиқоқ» сураси, 14-, 15-оятлар). 

Аллоҳ таоло мушрику кофир кимсаларнинг қиёмат кунидаги аҳволидан хабар бериб бундай дейди:

«Сиз ўзингизга қарши қулоғингиз, кўзларингиз ва териларингиз гувоҳлик беришларидан яширинмас эдингиз. Лекин Аллоҳ қилаётган амалларингизнинг кўпини билмайди, деб зонн қилар (ҳисоблар) эдингиз, («Фуссилат» сураси, 22-оят).

3. Шак, гумон ва туҳмат маъносида.

Аллоҳ таоло Аҳзоб жангидан сал олдинроқ қаттиқ синовга учраган мўмин бандаларининг таҳликаларини шундай баён қилади:

«Ўшанда улар сизнинг уст ва қуйи томонингиздан келган эдилар. Ўшанда кўзлар тиниб, жонлар ҳалқумга келган эди ва Аллоҳ ҳақида турли гумонлар қилардингиз» («Аҳзоб» сураси, 10-оят).

Аллоҳ таоло гумон ҳеч қачон ҳаққ ўрнига ўтмаслиги ҳақида бундай деб марҳамат қилади: «Уларнинг кўплари гумонга эргашадилар, холос. Албатта, гумон ҳаққ ўрнида ҳеч нарса бўла олмас. Албатта, Аллоҳ нима қилаётганларини билгувчи зотдир» («Юнус» сураси, 36-оят).

Мухолифлар «зонн» сўзини фақат ушбу охирги «гумон» маъносидагина биладилар. Шунинг учун, ҳамма ёқни гумонга тўлдириб ташлаганлар.

Ҳолбуки, уламоларимиз қадимда бу масалани ҳал қилиб қўйганлар. Қуръони Каримнинг ва унга оид илмларнинг машҳур мутахассиси бўлган йирик олим имом Заркаший раҳматуллоҳи алайҳи «зонн» сўзи келган оятларни тўғри тушуниш учун нимани билиш кераклиги ҳақида қуйидагиларни ёзади:

«Яқийн маъносидаги «зонн» билан «гумон» маъносидаги «зонн» фарқини билиш учун икки белги бор.

Биринчиси – «зонн» мақталган ва савобга сабаб бўладиган бўлса, яқийн – шак-шубҳасиз илм маъносида бўлади. Агар «зонн» мазаммат – ёмонлаш маъносида келса, шак бўлади.

Иккинчиси – «зонн» сўзи билан «ан» бирга келса, шак маъносида бўлади, «инна» бирга келса, яқийнни ифода этади.

Амалий шаръий ҳукмларда «зонн»нинг ўзи кифоя қилишига уламолар иттифоқ қилишган. Далили, оҳод хабарларга ва иккита гувоҳ билан ҳукм қилишга Ислом умматининг амал қилиши.

Мухолифларнинг айтишларича: «Қиёсга амал қилишдан қайтариш суннатда мавжуд». Ҳадисда: «Бу уммат бир муддат китобга амал қилади. Бир муддат суннатга амал қилади. Бир муддат қиёсга амал қилади. Қачон шундай қилсалар, залолатга кетибдилар», дейилган. 

Жавоб: Бу ҳадис саҳиҳ эмас. Лекин фаразан саҳиҳ десак ҳам, бу айтилган қиёс далилга суянмайдиган фосид қиёсдир. Аммо қиёс шаръий қоидалар асосида далилларга суянса, мақбулдир. У, Китоб ва Суннатга ва араб луғатига мухолиф эмас. Қиёс фараз ва тахминга асосланган эмас. Балки шаръий қоидаларга ва шариат мақсадларига ҳамда маслаҳатул мурсала каби мақбул раъйга асослангандир.

Мухолифлар ўз фикрларига ижмоъдан ҳам далил келтирганлар. 

Саҳобалардан баъзилари қиёсга амал қилишни ва раъй билан ижтиҳод қилишни мазаммат қилганларида, қолганлари буни инкор қилмай сукут қилганлар. Бу ижмоъдир. 

Абу Бакрдан калола маъноси сўралганида: «Аллоҳнинг китоби борасида ўз райим билан гапирсам, қайси осмон менга соя қилади ва қайси ер мени кўтариб туради?» деган. Бу жумладаги райдан мурод қиёсдир. 

Умар розияллоҳу анҳу айтганлар: «Раъй соҳибларидан узоқ бўлинглар. Улар китоб ва суннат душманларидир. Ҳадисларни ёдлаш уларни чарчатди. Ўз раъйларига асосланиб ҳукм қилдилар. Ўзлари ҳам адашдилар ва ўзгаларни ҳам адаштирдилар». 

Ва яна у киши: «Сизлар мукойаладан узоқ бўлинглар», – деди. «Мукойала нима?» – дейилди. «Қиёс қилиш», – деди. 

Али розияллоҳу анҳу деганлар: «Агар дийн иши рай билан бўлганида, махсининг устига эмас, остига масҳ қилинарди». 

Ибн Аббос деганлар: «Сизлардан қориларингиз ва солиҳларингиз кетади ва одамлар жоҳилларни ўзларига бошлиқ қилиб оладилар. Улар райлари билан ишларни қиёс қиладилар». 

Саҳобалар қиёсга амални инкор қилмоқдалар. Уларга ҳеч ким қарши бўлмади. Бу, қиёсга амал қилинмаслигига уларнинг ижмоъидир. 

Бу далилларга жавоб: Келтирган ривоятлари саҳиҳ эмас. Фаразан саҳиҳ дейилса ҳам, саҳобаларнинг қиёсга амал қилганлари ҳақидаги ривоятларга тўқнаш келяпти. Демак, бунда қиёсга амалнинг инкори йўқ. Балки шариат мақсадларига ва нассларга эътимод қилмасдан ўз раъйларига эргашиш қораланган. 

Мазкур гаплар фосид қиёс ҳақида айтилгандир. Булар саҳиҳ шартларга мувофиқ келмаган ва ижтиҳод аҳлидан бўлмаган қиёсдир. Аммо, шаръий нассларга мувофиқ саҳиҳ шартлар билан такомиллашган қиёс жоиздир.

Мухолифларнинг ақлий далиллари: Қиёс ила ҳукмлар иллатини топиш мужтаҳидлар орасида ихтилофга сабаб бўлади. Жузъий ихтилофлардан қарама-қаршилик, бўлиниш келиб чиқади. Шариатда эса, ихтилоф ва бўлиниш ҳаром қилинган. 

Бу ҳақда Аллоҳ таоло бундай деб марҳамат қилади: «Ўзаро низо қилманг, у ҳолда тушкунликка учрайсиз ва куч-қувватингиз кетадир» («Анфол» сураси, 46-оят). 

Жумҳурнинг жавоби: Низолашув ва мазаммат қилинган ихтилофлар ақийдада бўлади. Аммо, амалий шаръий ҳукмларда низо ва тортишувда бузғунчилик ва зарар бўлмаганлиги учун, улардан қайтарилмаган. Балки бунда уммат учун кенглик ва раҳмат бордир. Чунки, ижтиҳод самараси шариатда талаб қилинган. Ижтиҳод бўлган ерда ихтилоф ҳам бўлади. Бунинг сабаби ваҳий тўхтаганидир. Шундай экан, Аллоҳ таолонинг ҳукмини билишлик учун ҳаракат зарур. Қолаверса, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан бошқа ҳамма хато қилади. Ул зот соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзларигина хатодан маъсумдирлар. Шу сабабли, мужтаҳидлар ва муқаллидларнинг ижтиҳодда хато қилишлари узрлидир.

 

Бешинчи далил. Истиҳсон

 

Таърифи, навлари, ҳужжатлиги, бу борада уламолар фикрлари.

Таърифи – «истиҳсон» луғатда таърифланишича, бир нарсани яхши санашдир. 

Усулийлар истилоҳида эса, далил асосида хафий қиёсни жалий қиёсдан устун қўйиш ёки жузъий ҳукмни куллий аслдан ёхуд умумий қоидадан ушбуни тақозо қилган хос далилга асосан истисно қилишдир. 

Бунга бургут, қарға, лочин каби йиртқич қушлардан қолган сарқитнинг поклиги ҳақидаги ҳукм мисол бўла олади. Чунки, улар сув идишларига осмондан тушадилар. Аслида, бу нарса қиёсга кўра ҳаром бўлсада, истиҳсонга асосланган ҳукмга кўра покдир. 

Шунингдек, салам савдоси, мардикорлик ва дурадгорлик ишлари қиёсга кўра жоиз бўлмаса-да, истиҳсонга асосан жоиздир. Чунки, аслида ўзи йўқ нарсанинг савдоси жоиз эмас. Бироқ юқорида зикр қилинган муомалалар истисно тарийқасида жоиз бўлган нарсалардир.

Мана шу айтилганлар нозик ва чуқур ҳамда дақиқ тафаккурга асосланган фиқҳнинг далили ҳисобланади. Бу, ўз ақли билан шариат чиқариш, ҳавойи нафсига эргашиш эмас. Балки кучли далилга амал қилиб олиб борилган узоқ назар ва чуқур фикр самарасидир.

Истиҳсон қиёс ва маслаҳатул мурсаладан фарқ қилади. Чунки, қиёс насс ёки ижмоъда келган бир ҳукмни ўзига ўхшаш бир воқеъага солиштиришдир. Истиҳсонни ўзига ўхшаш бошқа нарсалардан далил асосида истисно қилиб олинади. 

Маслаҳатул мурсалада эса, қиёс қилиш учун ўхшаши йўқ нарсаларга шариатнинг умумий қоидалари асосида ҳукм чиқарилади.

Истиҳсоннинг навлари.

Истиҳсон насс, ижмоъ, зарура, қиёсул хафий, урф, маслаҳат ва бошқа далиллар билан собит бўлиши жиҳатидан бир неча навларга тақсимланади.

1. Истиҳсон биннасси. 

Яъни, Қуръон ва Суннатда келган насс(матн) далил ила собит бўлган истиҳсон. Бунда муайян бир насс масаланинг ҳукмини ўз ичига олиб келади. Лекин бу умумий қоидалар ва ҳукм умумий далил билан собит бўлган ҳукмларга хилоф бўлади. Насс Қуръондан ёки суннатдан бўлиши мумкин. 

Истиҳсонга насс Қуръондан бўлганига мисол васиятдир. 

Қиёс ёки умумий қоидалар васият жоиз эмаслигини тақозо қилади. Чунки, васиятда мулк ўзидан кетганидан сўнгги ҳолатда, яъни ўлимидан сўнг берилиши керак бўлган мол ҳақида сўз боради. Биров ўлганидан кейин унинг мулки меросхўрларнинг мулкига айланади. Ўлганнинг молда ҳаққи қолмайди. Бироқ бу умумий қоидага хилоф равишда, Аллоҳ таолонинг «қилган васияти ёки қарзидан сўнг» деган оятига биноан, вафот этган кишининг васияти молига ўтадиган бўлган. 

Бошқа мисол, бир киши «молим садақа» деса, қиёс унинг барча моли садақа бўлишини тақозо қилади. Бироқ истиҳсонга асосан ундан закотга олинадиган молини ирода қилинганини тақозо этади. Аллоҳ таоло «Уларнинг молларидан садақа ол!» деган. 

Истиҳсонга насс суннатдан бўлганига мисол рўзадор эсидан чиқарган ҳолда бирон нарса еган ёки ичган бўлса, рўзаси бузилмаслигидир. 

Қиёс ва умумий қоидага асосан, рўзадорнинг ичига бир нарса кириши билан рўза бузилади. Бироқ насс умумий қоидадан истисно тарийқасида бундай ҳолатда рўза бузилмаслиги ҳақида хабар қилди. 

 

Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: 

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: 

«Ким рўзадорлигини унутиб қўйиб еса ёки ичса, рўзасини батамом қилсин. Уни Аллоҳ таомлантирибди ва сероб қилди, холос», – дедилар. 

Бешовлари ривоят қилишган.

«Салам» луғатда «таслим қилиш» – «бериш» маъносини англатади. Шариатда эса зиммадаги васф қилинган молнинг қийматини олдиндан беришга айтилади. Шунинг учун, умумий қоидага кўра, салам савдоси жоиз эмас. Чунки, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам киши ўзида бўлмаган нарсани сота олмаслигини таъкидлаганлар. Лекин истисно тарийқасида, хос далилга асосан, салам савдоси жоиздир. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан бу борада ҳадис келган. 

 

Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: 

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадийнага келганларида улар мевани бир йил, икки йилга «салаф» савдо қилар эдилар. Бас, у зот: 

«Ким хурмони (бошқа ривоятда, бир нарсани) салаф савдо қилса, маълум ўлчов, маълум вазн билан маълум муддатга салаф қилсин», – дедилар». 

Бешовлари ривоят қилишган.

2. Истиҳсон бил ижмоъ. 

Яъни, ижмоъ йўли билан собит бўлган истиҳсон мужтаҳидларнинг аслга ўхшаш нарсанинг хилофига фатво беришлари ёки одамлар қилган нарсаларга сукут қилишларидир. 

Бу навдаги истиҳсонга истисноъ, масалан, саноат шартномасининг жоизлиги мисол бўла олади. Дурадгорга бирон нарса ясатиш учун келишиб, олдиндан пулни бериш истисноънинг бир кўринишидир. Бунда йўқ нарсани олдиндан сотиб олиш бўляпти. Бу нарса қиёсга кўра жоиз бўлмаса-да, истиҳсонга асосан жоиздир. Чунки, одамлар қадимдан бундай муомалани қилиб келганлар ва унга доимо ҳожатлари тушиб туради.

3. Истиҳсон бил урф. 

Бу, урф орқали собит бўлган истиҳсон бўлиб, шариатнинг умумий қоидалари ёки қиёсга хилоф ўлароқ, одамлар ҳожатлари тушгани учун одатланган нарсаларидан иборатдир. Масалан ҳаммомда ювиниб чиқиш учун ювинишидан олдин пул берилади, бироқ ишлатаётган суви ва кетган вақти ҳисобланмайди. Қиёснинг тақозоси ила бундай муомала ноаниқликни ўз ичига олган ижара бўлгани учун жоиз эмас. Лекин одамларнинг доимо ҳожатлари тушиб тургани учун, енгиллик яратиш мақсадида рухсат берилган.

4. Истиҳсон биз-зарура. 

Бу, зарурат юзасидан жорий қилинган истиҳсон бўлиб, унда мужтаҳид заруратга асосан қиёсни тарк қилади ва зарурат ёки заруратнинг ўрнига ўтадиган ҳожат юзасидан улар тақозо қилган нарсани олади. 

Мисол учун, бирор қудуқ ёки ҳовузга нажосат тушса, қиёсга асосан, унинг сувининг ҳаммасини ёки баъзисини чиқариб ташлаш билан ҳам ҳеч қачон пок бўлмайди. Чунки, бир идишда сув олса, яна тагидан сув чиқиб эскиси янгисига аралашиб туради. Ёки олган идишини яна ўша қудуққа солганида нажосат теккан идиш яна сувни ҳаром қилиб туради. Бироқ зарурат юзасидан, истиҳсонга асосан, қудуқдаги бор сувни чама билан ўлчанади ва ўшанча сув олинади ва қолгани пок деб эътибор қилинади. Ҳовуздаги сувни поклаш ҳукми «Кифоя»да батафсил баён қилинган.

Ёки йиртқич қушлардан қолган нарсалар ҳам, йиртқич ҳайвонлардан қолган нарсаларга қиёс қилганда, ҳаромдир. Бироқ йиртқич қушлар, йиртқич ҳайвонлардан фарқли равишда, нажосатни тумшуқлари билан ейди. Уларнинг тумшуқлари эса, пок суякдир. Мазкур қушларнинг сув ёки бошқа нарсаларни чўқиб қўйишидан сақланиш қийин, хусусан дала жойларда. Шунинг учун, йиртқич қушларнинг ҳукми йиртқич ҳайвонларнинг ҳукмидан ўзгача бўлади. Чунки, ҳайвонлар оғизлари билан ичади ва ичаётган нарсаларига сўлакларини аралаштиради. Қушлар эса, аралаштирмайди. Шунинг учун, зарурат юзасидан, қушлардан қолган нарсалар пок ҳисобланади.

5. Истиҳсон бил қиясил хафий.

Яъни, истиҳсон ҳукмини махфий қиёс орқали чиқариш. Махфий қиёс орқали чиқариладиган истиҳсон жалий – очиқ-ойдин қиёсга бутунлай қарама-қарши бўлган ҳолда вужудга келади. 

Бу ҳолат деҳқончилик ерларини вақф қилиш мисолида яққол кўзга ташланади. Мана шу вақфни икки хил қиёс талашиб қолган. 

Биринчиси – қиёси жалий, яъни, очиқ-ойдин қиёс. Бу қиёсга асосан, деҳқончилик ерларини вақф қилиш байъ – савдога ўхшайди. Чунки, байъда ҳам, вақфда ҳам мулкнинг эгаси ўзининг мулкидан воз кечади ва моликлик ҳаққини бировга беради. 

Мисол учун, китоб домланинг мулки эди, бировга сотса, шу китобга бўлган моликликни ўз ихтиёри билан туширган бўлади. Вақфда ҳам шундай, бировнинг зироатчилик ери бор эди, «Мен шу ерни Аллоҳ учун вақф қилдим» деса, «Ерни мулкимдан чиқардим» дегани бўлади. Энди бу нарса унга мулк бўлиб қайтмайди. Демак, вақф қилиш худди савдога ўхшаган нарса экан. Шу нуқтаи назардан қарайдиган бўлсак, ана шу вақф қилинган ерда ҳуқуқул иртифоқ кирмай қолади. «Ҳуқуқул иртифоқ» дегани «ёрдамчи ҳақлар» деганидир. Масалан, эгаси бировга «Мана шу ердги йўлакдан ўтиб турасан» деб рухсат бериб қўйган эди. Вақф қилгандан кейин, бу рухсат ўз кучини йўқотади. Чунки, ер унинг мулкидан чиқиб, рухсат берган тараф йўқ бўлиб, ер вақфга айланиб қолди. Шунингдек, йўл бўлиши, ўша вақф қилинган ердан чиқадиган сувдан ичиб туриши ёки оқава сувларни шу ерга чиқариб фойдаланиш ҳаққлари йўқ бўлади. Илло, вақф қилаётганда вақфнинг шартларига қўшиб қўйган бўлсагина, ҳалиги қўшни марофиқдан фойдаланиш ҳаққига эга бўлади. Ернинг вақфини қиёсул жалийга олганимизда мана шу ҳолат бўлар экан.

Иккинчиси – махфий қиёс. Бу қиёсга асосан, деҳқончилик ерларининг вақфи байъга эмас, ижарага ўхшайди. Чунки, вақфда ҳам ижарадаги каби бир нарсадан манфаатланиш ҳаққини бировга бериб туриш бўлади. Уй ижарага берувчи одамнинг мулки, лекин фойдаланиш ҳаққини вақтинча бировга бераяпти. Вақф қилувчи ҳам ўзининг мулкини бировлар фойдалансин деб бераяпти. Берганига пул олаётгани йўқ. Демак, вақф қилиш байъга эмас, ижарага ўхшайди. Муайян бир нарсадан манфаат олиш ҳаққини бировга бериш. Ана шундай бўлгани учун, вақф қилувчи ҳалиги ёрдамчи хизматлардан фойдаланиш ҳаққини вақф ҳужжатига ёзиб, таъкидлаб қўймаса ҳам, марофиқдан фойдаланиш ҳаққига эга бўлади. 

Мана шу ерда махфий қиёс жалий қиёсдан рожиҳ, яъни қувватли бўлади. Чунки, вақфдан мақсад ўзининг фойда олиши эмас, балки бировни фойдалантиришдир. Шунинг учун, ерни вақф қилиш оят ёки ҳадисда келмаса ҳам, қиёс билан истиҳсон тарийқасида шариатга киритилган. Лекин бу истиҳсон жалий эмас, хафий йўл билан бўлган.

Истиҳсон ҳукмини махфий қиёс орқали чиқаришнинг яна бир мисоли сотувчи ва олувчи ўртасидаги ихтилофда кўринади. Бир одам сотди, иккинчиси олди ва олди-сотдидан кейин нархда ихтилоф қилиб қолишди. Бири 100 сўм деса, бошқаси 90 сўм деди. Агар қозининг олдига боришса, қози икковига ҳам қасам ичиради. Аллоҳга қасамки, биз савдо қилганимизда баҳо бунча бўлди, деб қасам ичишларини талаб қилади. 

Аслида, сотувчи қасам ичмаслиги керак. Чунки, у кўп миқдорни, яъни «100 сўмга келишганмиз» деб даъво қилаяпти. Унинг даъвосини олувчи инкор қилаяпти. «100 сўм эмас, 90 сўм» деяпти. 

Шариатнинг қоидасига кўра, даъво қилган одам ҳужжат келтириши, инкор қилган одам қасам ичиши керак. Қиёс қиладиган бўлсак, бу ерда даъвогар, яъни сотувчи қасам ичмаслиги керак, балки инкор қилгани учун, олувчи қасам ичиши керак. Лекин бу ерда қиёсни эмас, истиҳсонни ишга солинади. Истиҳсонга кўра, ҳам олувчи, ҳам сотувчи қасам ичади. Чунки, бу масаланинг бир нозик жойи бор у ҳам бўлса, бир вақтнинг ўзида иккови – яъни сотувчи ва олувчи, ҳам даъвогар, ҳам инкор қилувчидир. Сотувчи зиёдани даъво қилиб, нуқсонни инкор қилаяпти. Олувчи зиёдани инкор қилиб, нуқсонни даъво қилаяпти. Бир киши икки мавқифда бўлиб қолди. Шунинг учун, иккови ҳам қасам ичади.

6. Истиҳсон бил маслаҳати.

Яъни, маслаҳат – манфаатга боғлиқ бўлган истиҳсон. Бунда зарур манфаат тақозо қилгани учун умумий қоидадан истисно тарийқасида бир масалани чиқариб олинади. Асл масалада рухсат йўқ бўлса ҳам, истисно тарийқасида, манфаат юзасидан битта масалани чиқариб олинар экан. 

Мисол учун, молу дунёси музлатиб қўйилган одам бор. Яъни бировнинг пулу моли бор, даромад келтириб турибди. Аммо ўзи, қози манъ қилиб қўйгани учун, мазкур молни тасарруф қила олмайди. Бундай мол музлатиш эсипастлик туфайли бўлиши мумкин. Молини қўлига бериб қўйса, ношаръий ишларга, беҳудага, исрофга сарфлаб юборади. Молу дунёни сарфлашга қобилияти бўлмагани учун, ҳажр қилинади. 

Шунингдек, қарзини тўламай қочиб юрган қарздорнинг моли ҳам ҳажр қилиниши мумкин. Қози ҳажр ила, молини ўзи ололмайдиган қилиб, тўплаб-тўплаб, қарз берганларга қайтаради. 

Ўша, ўз мулкида ўзи тасарруф қилиши манъ этиб қўйилган одам хайрия ишига васият қилди. Яъни, ўлганимдан кейин пулимдан фалон хайрия ишни қилинглар, деб васият қилди. Агар умумий қоидаларга, қиёсга қараладиган бўлса қози тарафидан ўз мулкидан фойдаланиши манъ қилиш ҳукми чиққан одам пулини тасарруф қилишга ҳаққи йўқ, манъ қилинган. Чунки, ўзи тасарруф қилса, молини беҳудага йўқ қилиб юборади. 

Лекин бу ерда битта маслаҳат(манфаат) бор. Ана шу маслаҳат(манфаат) юзасидан истисно тарийқасида, шундай ҳолда молини тасарруф қилиши жоиз, дейилади. Чунки, васият мулкни ифода қилмайди. Васият қилинган нарса бировга мулк бўлиб қолмайди, чунки эгаси тирик турибди. Демак, модомики, у тирик экан, ҳажр ҳукми туради. Унинг васияти ўлгандан кейин амалга оширилади. Айби туфайли моли маҳжур бўлиб, ўзи сарф қилолмайдиган бўлиб кетса ҳам, афсусда кетмасин, ҳеч бўлмаса, ўлганимдан кейин хайру эҳсон бўлади деган маслаҳат(манфаат)ни билиб кўнгли тўқ кетсин. Бу нарсани ана шу маънода, истисно тарийқасида, «истиҳсон билмаслаҳа» деб умумий қоидадан ажратиб олинган.

Истиҳсон бил маслаҳа йўли билан чиқарилган ҳукмларга яна бир мисол. Бани Ҳошимга закот бериш. Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг Оли байтларига, Бани Ҳошим қабиласининг аъзоларига закот ҳаром. Лекин Абу Ҳанийфа раҳматуллоҳи алайҳи ўз даврларида истиҳсон қоидасини ишга солиб, Бани Ҳошимга ҳозир закот берса бўлади, деган фатво чиқарганлар. Бани Ҳошимнинг даромад йўллари кесилган, байтул молдан олишолмайди, бошқа ердан пул келмайди. Шу ҳолда кетса, улар камбағаллашиб, обрўлари тушиб, зоеъ бўлишлари мумкин. Шунинг учун, истисно тарийқасида, уларга закот бериш жоиз.

Яна бошқа бир мисол, ҳунарманд ва муштарак мардикорларнинг келтирган зарарларини зиммасига юклаш. 

Қиёс бўйича, бундай ҳолатларда келтирилган зарарни тўлаб бериш йўқ. Чунки, улар мардикор бўлиб ишга тушганларидан кейин бировнинг моли қўлига омонатга топширилган одамга ўхшаб қолади. Ана шу молни омонат ушлаб турган одам душманчилик қилиб ёки очиқдан-очиқ ёмон тадбир қилиши туфайли бировнинг молини Зое қилмагунча, ундан тўлаб бериш талаб қилинмайди. У ҳаракат қилса, муҳофаза чорасини кўрса-ю, иложи бўлмаса, «тўлаб бер» дейишга бировнинг ҳаққи йўқ. 

Лекин истиҳсонда ҳунарманд ва шерикли мардикорлар зиммасига келтирилган зарарни тўлаб бериш юкланган экан. Агар шундай қилинмаса, одамлар бировнинг молига қайғурмай қўяди. Бепарволик оқибатида одамларнинг моли зое бўлиб кетиш эҳтимоли бор. 

Шунинг учун, бировнинг молида иш қилаяпсанми, сенга ишониб топширдими, вакил қилиб, ишчи қилиб олдими, молни муҳофаза қиласан, қилмасанг, тўлайсан, дейилади. 

Қиёсга хилоф равишда, истиҳсон билмаслаҳа асосида, мана шу қоида ўзгартирилган.

Мана шу зикр қилинган мисолларда далил билан собит бўлган умумий ҳукмдан жузъий фойдани кўзлаган ҳолда баъзи бир ҳукмлар «истисно» қилинди. Мана шу истиҳсон деганидир.

ИСТИҲСОННИНГ ШАРЪИЙ ҲУЖЖАТЛИГИ

Уламолар истиҳсон ҳақида икки йўналишга бўлинганлар. 

Уламолар жумҳури: «Истиҳсон шаръий ҳужжатдир», дейдилар. 

Шофеъийлар, шийъа ва зоҳирийлар: «Истиҳсон шариатда ҳужжат эмас», дейдилар. Имом Шофеъий: «Ким истиҳсонни ишлатса, шариат собит қилибди», деган. Яъни, янги шариатни бидъат тарзида ўз тарафидан жорий қилган бўлади, дегани.

Жумҳурнинг ҳужжатлари қуйидагича: 

1. Истиҳсонни далил қилиб олишда қийинчиликни тарк қилиб осон тарафга юриш бор. Бу эса, дийннинг асосий мақсадларидан биридир. Аллоҳ таолонинг Ўзи марҳамат қилиб айтадики: 

«Аллоҳ сизларга осонни ирода қилади ва қийинни ирода қилмайди» («Бақара» сураси, 185-оят). 

Шу оят асосида, мўмин-мусулмонларни қийиндан осонга чиқариш учун, истиҳсон йўлга қўйилган.

2. Истиҳсоннинг собит бўлиши ҳамма иттифоқ қилган далилга суянган ҳолда юзага чиқади. Олдин ўрганганимиздек, истиҳсон оят, ҳадис, ижмоъ, зарурат, махфий қиёс, урф ёки маслаҳат билан собит бўлади. Мана шуларнинг ҳаммаси махфий қиёсни очиқ-ойдин қиёсдан устун қўйишга ва умумий ҳукмдан жузъийсини истисно тарийқасида ажратиб олишга олиб келади. Буларнинг ҳаммаси шариатда мақбул бўлган ишлардир.

Истиҳсонни инкор қилувчиларнинг далиллари:

Истиҳсон шариатда ҳужжат бўла олмайди, деган шофеъийлар, шийъа ва зоҳирийларнинг уламолари ўз фикрларини қўллаш учун учта далил келтирадилар.

Шариат ҳукмини чиқариш насс ва нассга қиёс қилишдан бошқа нарса билан жоиз эмас. Чунки, насс(матн) – Қуръон ва суннат, ҳамда қиёсдан бошқа нарса ила ҳукм чиқариш шариат ҳукмини ҳавойи нафс билан чиқаришга тенг бўлади. 

Аллоҳ субҳанаҳу ва таоло Расулуллоҳ алайҳиссаломга хитобан бундай деб марҳамат қилади: «Сен уларнинг орасида Аллоҳ нозил қилган нарса ила ҳукм қил ва уларнинг ҳавойи нафсига эргашма» («Моида» сураси, 48-оят). 

Шу оятга биноан, истиҳсон шариатда ҳужжат бўла олмайди.

2. Истиҳсон ақл билан бўлади, унинг асоси ақлдан иборатдир. Олим ҳам, жоҳил ҳам ақлини ишлатиб гапиради. Бунда ҳар бир инсон ўзига шариат яратиб олиш хавфи туғилиб қолади.

3. Расулуллоҳ алайҳиссалом ҳеч қачон истиҳсон билан фатво бермаганлар, балки ваҳий тушишини интизор бўлиб кутиб турганлар.

Мулоҳаза қилинса, истиҳсонни инкор қилувчилар келтирган далиллар фақат шариатни ҳавойи нафсга мувофиқ қилишни инкор этишдан иборат. Бунга ҳамма қўшилади. Жумладан, истиҳсонни жоиз деганлар ҳам бу гапни айтади. Ҳавойи нафс билан шариат ҳукмини жорий қилиб бўлмайди. Ҳавойи нафсига нима келса, шуни шариат дейишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ. 

Истиҳсонни жоиз деганлар икки далилдан кучлироғини танлаш йўлини тутганлар. Улар далилсиз иш қилаётгани йўқ. Шунинг учун, бундай хилоф қилишга ўрин йўқ. Қайси уламони кўрсангиз, истиҳсонни олган, бири торроқ олади, бири кенгроқ, лекин барибир олади. 

Албатта, ҳақийқатни оладиган бўлсак, истиҳсон мустақил бир шаръий масдар эмас. Бошқа масдарларга суянган ҳолда ишлайди, унда кўпроқ қиёсга ва маслаҳатга(манфаатга) қараб иш тутилади.

 

Олтинчи далил. Маслаҳатул мурсала

 

Маслаҳат» араб тилидаги сўз бўлиб луғатда «манфаат», «фойда», «наф» маъноларини англатади ва ҳар бир нарсанинг солиҳ, яъни тўғри бўлиши маъносини билдиради. Бизда «маслаҳат» сўзи нотўғри тарзда арабча «машварат» – «шууро»(шўро), яъни, кўпчилик бўлиб гапни пишириш маъносидаги тушунчага айланиб қолган. Усулул фиқҳда «маслаҳат» сўзининг ўрнига «манфаат»ни ишлатсак, мақсадга бир нави мувофиқ бўлса ҳам, барибир, «маслаҳат»нинг маъносини тўлиқ ифода эта олмайди. Шунинг учун, асл сўзни ишлатишга ўтганимиз маъқул.

«Мурсала» сўзи «қўйиб юборилган» деган маънони англатади. Яъни, «қилиш ёки қилмаслик ҳақида қайд келмаган», «тек қўйилган» деган маъно бўлади.

Шундан келиб чиқиб, «маслаҳатул мурсала»нинг луғавий маъноси «қайдланмаган», «эркин манфаат» дегани эканини билиб оламиз. 

Маслаҳатул мурсала мавзусига киришдан олдин, тушуниш осон бўлиши учун, қисқа муқаддима тақдим этсак, мақсадга мувофиқ бўлса керак, деган умиддамиз.

Бу дунёда воқеъ бўладиган ҳодисаларнинг баъзилари шаръий ҳукмга асос бўла олади ва ўшалар ҳақида шариат ҳукми собит бўлади. Худди шу ишларни уламолар «ҳукмга муносиб маънолар» деб атайдилар. Худди шу «ҳукмга муносиб маънолар» шариат уларни эътиборга олиш ёки олмаслиги юзасида уч турга бўлинади.

Масолиҳул мўътабара – мўътабар(эътиборга олинган) маслаҳатлар. Бу турдаги маслаҳатлар уларни риоя қилиш ва эътиборга олиш ҳақида шариатда муайян далил собит бўлган маънолардир. Ушбу маъноларни ҳукмга иллат қилиб олиш ва уларга шаръий ҳукмни бино қилиш мумкин. Бу турдаги маслаҳатларга Исломда юзага чиқариш кўзда тутилган барча маслаҳатлар киради.

Ислом дийнининг таълимотлари, қонун-қоидалари ва амалларидан бешта бош мақсад кўзда тутилгандир:

1. Инсон ҳаётини муҳофаза қилиш мақсади.

Бу мақсадни рўёбга чиқариш учун, шариат одам ўлдиришни ҳаром қилган ва одам ўлдиргандан қасос олиш ҳукмини жорий қилган.

2. Инсон ақлини муҳофаза қилиш мақсади.

Бу мақсадни рўёбга чиқариш учун, шариат хамр ичишни ҳаром қилган ва хамр ичган одамга жазо қўллаш ҳукмини жорий қилган.

3. Инсон дийнини муҳофаза қилиш мақсади.

Бу мақсадни рўёбга чиқариш учун, шариат дийнни муҳофаза қилишга оид ҳукмини жорий қилган.

4. Инсон наслини муҳофаза қилиш мақсади.

Бу мақсадни рўёбга чиқариш учун, шариат зинони ҳаром қилган ва никоҳ ҳукмини жорий қилган.

5. Инсон молу мулкини муҳофаза қилиш мақсади.

Бу мақсадни рўёбга чиқариш учун шариат бировнинг молини ўзлаштириб олишнинг барча турларини ҳаром қилган ва бу ишларни қилганларни жазолаш ҳукмини жорий қилган.

Бу ерда келтирилган мисоллар асл бўлиб, кейинчалик мужтаҳидлар уларга қиёс қилиб кўплаб ҳукмларни чиқарганлар. Буларнинг барчасида шариат эътиборга олган маслаҳат(манфаат)лар асос бўлган.

Масолиҳул мўътабара – мўътабар(эътиборга олинган) маслаҳатлар(яъни, манфаатлар), ўз навбатида уч қисмга бўлинади.

Биринчи қисм «заруриёт» деб аталиб, одамларнинг дийний ва дунёвий ҳаётлари уларга боғлиқ ўта зарур нарсалардан иборат бўлиб, улар йўқ бўлса, дунё ҳаёти пароканда бўлади, неъматлар йўқолиб, охиратда азобга дучор бўлинади. 

Юқорида зикри ўтган беш бош мақсадга оид маслаҳатлар айнан мўътабар маслаҳатлардир.

Шариат аҳкомларининг кўпи бу дунё ҳаётида мана шу бешта мақсадни юзага келтиришга қаратилган. 

Дийнни муҳофаза қилиш учун, муртадларни ўлдириш ҳукми киритилди, бундан бошқа аҳкомлар ҳам кўп. 

Жонни ҳимоя қилиш учун, бировни қасддан ўлдирган қотилни қасос йўли билан ўлдириш шариатда жорий қилинган. Мана шу қонуннинг татбиқ этилиши ҳар бир одамнинг жонини сақлашга омил бўлади. 

Ақлни муҳофаза қилиш учун, ароқ каби маст қилувчи нарсаларни ичиш манъ қилинган. Чунки, шу маст қилувчи нарсалар айнан ақлни кетказувчи нарса ҳисобланади. 

Насабни ҳимоя қилиш, унинг пок туришини таъминлаш учун, зинони ҳаром қилди ва ҳаддул қазфни жорий қилди. 

Молни муҳофаза қилиш учун, Аллоҳ таоло ўғриликни ҳаром қилди ва ўғрининг қўлини кесиш ҳақида ҳукм чиқарди. 

Демак, дийнга душманлик қилиш, қасдан қотиллик қилиш, маст қилувчи нарсаларни истеъмол қилиш, зино қилиш ёки бировни зинода айблашларнинг ҳаммаси бир маслаҳатни юзага чиқариш учун муносиб васфдир. Бу нарса шариатда эътиборга олингандир. Ана шу нарса таъсир ўтказувчи мулойим бир муносабат бўлади. Шариат қандай эътиборга олган бўлса, шундай ҳолда амал қилиш лозим бўлади.

Иккинчи қисм «ҳожиёт» деб аталиб, одамлар уларга ўзларидаги тангликни йўқотиш учунгина муҳтож бўладилар. Бу қисмдаги маслаҳатлар йўқ бўлса, одамларнинг ҳаёти остин-устин бўлиб кетмаса ҳам, баъзи бир торлик ва тангликка дучор бўладилар. 

Агар ҳожат тушиб турадиган нарсалар йўқ бўлиб қолса, одамлар қийинчиликда, тангликда қолишади, лекин ҳаётлари хавф остида қолмайди. 

Шунинг учун, шариат бир қанча муомалаларни йўлга қўйган. Мисол учун, олди-сотди, ижара ва шунга ўхшаш нарсалар. Мана шулар бўлмаса, одамлар қийналиб қолади. Ҳар куни кимнингдир ниманидир сотишга ёки сотиб олишга эҳтиёжи бор. Ижарага ҳам эҳтиёж бор. Агар ижара йўқ деб қўйилса, кўп одам уйдан чиқиб, уйсиз ўтириши керак бўлади. 

Шу билан бирга, шариатда рухсатлар ҳам бор. Мисол учун, мусофир намозини қаср қилиб ўқиши ва рўзани тутмаслигига берилган рухсат. 

Шунингдек, ҳомиладор ёки эмизикли аёл ва касал кишилар Рамазонда оғзини очиб, кейин – сафардан келганда ёки тузалганда, тутиб беришлари. Яна, ҳайз кўрган ва нифосли аёллардан намознинг соқит бўлиши. Маҳсига масҳ тортиш, кичкина қизчанинг валийи ўзи куфув(тенги)ни топиб турмушга бериши. Мана шулар ҳаммаси қарор қилинган аҳкомларга муносиб васфлар ҳисобланади.

Учинчи қисм «таҳсиниёт» деб аталиб, булар яхши одатларни жорий қилиш учун, гўзал ахлоқларни таратиш учун қилинадиган ишлардир. Бу маслаҳатларни шариат ҳукми қилиб олишдан мақсад, ибодатларни яхшироқ қилиш, чиройли-гўзал ахлоқларни бировга кўрсатишдир. Мисол учун, намоз ўқиш учун тоҳарат қилиш, чиройли кийим кийиб ясаниш ва хушбўй ишлатиш, таомлардан ифлосларини ҳаром қилишлик, мулойим бўлиш, эҳсон қилишга бўлган амрлар ва шуларга ўхшаш ишларнинг ҳаммаси аҳкомларга муносиб васфлар ҳисобланади.

2. Масолиҳул мулғоту.

Яъни, бекор қилинган маслаҳатлар. Бу маъноларнинг бекор қилинганига ва эътиборга олиш керак эмаслигига шаръий далил келган бўлади. Бундай нарсаларни ҳукмга иллат қилиб олиш ва улар асосида ҳукм чиқариш мумкин эмаслигига уламолар иттифоқ қилишган.

Ушбу муносабат ила айтиб ўтиш лозимки, албатта, шариатда бирор маслаҳатни, агар у ундан кўра кучлироқ маслаҳатнинг зое бўлишига сабаб бўлмаса, ҳеч қачон бекор қилинмайди. Бу ҳақийқатни англаб етиш учун шаратда бекор қилинган маслаҳатлардан баъзиларига бир назар солишнинг ўзи кифоя қилади.

Мисол учун, сиртдан қараганда, кўпхотинликни манъ қилишда маслаҳат бордай бўлиб кўринади. Ўша маслаҳат бир оила аъзолари орасидаги робиталарни аянчли ҳолга келтириш мумкин бўлган кундошлар орасидаги низо ва хусуматларнинг йўқолиши бўлиши мумкин. Аммо, шариатда ушбу маслаҳат эътиборга олинмаган, уни бекор қилинган ва хотинлар орасида адолатли бўлиш шарти ила наслни кўпайтириш, зинодан сақлаш ва аёллар эрсиз қолмасликларини таъминлаш каби бир неча маслаҳатлар эътиборидан кўпхотинликка рухсат берилган.

Шунингдек, сиртдан қараганда қаршилик кўрсатмасдан душманга таслим бўлишда жонларни ўлим ва асирликдан ва молларни талафот ва зое бўлишдан сақлаш каби маслаҳатлар борга ўхшаб кўринади. Лекин шариат бу маслаҳатни эътиборга олмаган ва бекор қилган ҳамда душманга қарши курашга ва ватанни ҳимоя қилишга чорлаган. Чунки, бу ишда аввалгидан кўра кучли маслаҳат – миллатнинг каромати ва вужудини сақлаш турибди.

Бошқа бир мисол келтирайлик. Андалусдаги умавий подшоҳлардан Абдурроҳман ибн Ҳакам Рамазонда ўз хотинларидан бирига яқинлик қилди. Сўнгра гуноҳига надомат чекиб, фақиҳларни жамлаб, қандай каффорот адо қилиш лозимлиги ҳақида сўради. Шунда имом Моликнинг шогирдларидан бири, кейинчалик «Андалуснинг фақиҳи» номини олган Яҳё ибн Яҳё «Икки ой кетма-кет рўза тутиш ила каффоротни адо қиласан», деди.

Улар саройдан чиққанларида фақиҳлардан бири ундан:

«Нима учун унга Моликнинг мазҳаби бўйича фатво бериб, қул озод қилиш, рўза тутиш ёки таом бериш ўз ихтиёрида эканини айтмадинг?» – деб сўради.

Бунга жавобан Яҳё:

«Агар унга бу эшикни очганимизда, унинг учун ҳар куни хотинига яқинлик қилиб, сўнг бир қул озод қилиш осон бўлиб қолар эди. Лекин яна шу ишни қайтармаслиги учун унга энг қийин ишни амр қилдим», – деди.

Ушбу фақиҳ ўз жавобини маслаҳат асосида чиқарди. Бу маслаҳат мазкур подшоҳни рўзанинг ҳурматини оёғости қилишдан қайтаришдир. Лекин шундай бўлса ҳам, шариат, Моликий мазҳаб бўйича, бу маслаҳатни бекор қилган ва қул озод қилиш, рўза тутиш ёки таом бериш ихтиёрий эканини жорий қилган. Албатта, бунда аввалгидан кўра кучли маслаҳат борлиги эътиборга олинган. У ҳам бўлса, қулларни озод қилиш ва камбағалларга таом беришдир.

3. Масолиҳул мурсала.

Яъни, ташлаб қўйилган маслаҳатлар. Бундай маслаҳатлар уларни эътиборга олиш ёки бекор қилиш ҳақида тайинли шаръий далил собит бўлмаган маънолардан иборатдир. Шунинг учун ҳам, усулул фиқҳ уламолари мазкур нарсани қуйидагича таърифлайдилар: 

«Маслаҳатул мурсала» шариатнинг тасарруфотлари ва мақсадларига мувофиқ келган бир сифат бўлиб, уни қилиш ёки қилмаслик тўғрисида шариатда муайян бир далил келмаган нарсадир». 

Ушбу таърифдан кўриниб турибдики, маслаҳатул мурсала, фақат, шариатда ҳукми баён қилинмаган ва қиёс қилиш учун муайян асли бўлмаган воқеъалардагина бўлади. Шу билан бирга, уларда шаръий ҳукм учун асос қилиб олишга яроқли маъно бўлади. 

Маслаҳатул мурсаланинг ҳукмини собит қилиш орқали бир манфаатни жалб қилиш ёки одамлардан бир зарарни дафъ қилиш юзага келади. 

Мисол учун, саҳобаи киромлар Қуръони Каримни бир китоб ҳолига келтириб, мусҳаф қилишни ирода қилишган. Набий алайҳиссаломдан «Буни тўплаб китоб қилиб қўйинглар, йўқолиб кетмасин» деган гап ворид бўлмаган. «Тўпламанглар, ҳозир қандоқ бўлса шундай турсин» ҳам демаганлар у зот. Қуръони Каримни жамлаш тўғрисидаги иш очиқ қолган. Шариатда «буни қилинглар» деган амр ҳам йўқ, «қилманглар» деган қайтариқ ҳам йўқ. 

Саҳобалар бу ишни қилиш керак, деган қарорга келишди. Чунки, Қуръонга футур етиши, йўқолиб кетиши ва ҳар хил ихтилофлар чиқиш хавфи бор эди. 

Шунингдек, саҳобалар девонлар тузишди. «Девон» дегани, ҳозирги кундаги вазирликларга ўхшаб, ҳар бир соҳага бир девон қилиб, керакли маълумотларни хат қилиб ёзиб, девонбегини қўйиб ишларни тартибга солишдир. Бу ҳам аввал йўқ эди. Кейин масолиҳул мурсала асосида йўлга қўйилди.

Аввал қамоқ ҳам йўқ эди. Кейин жорий қилинди. Айбдорни қамаб қўйиладиган бўлди. Бу иш ҳам масолиҳул мурсала асосида йўлга қўйилди.

Дастлабки даврларда тилло ва кумушдан танга шаклида пул қуйиш йўқ эди. Кейинчалик уни ҳам йўлга қўйишди. Бу иш ҳам масолиҳул мурсала асосида йўлга қўйилди. 

Фатҳ қилинган зироат ерларини эгасининг қўлида қолдириб, шу ердан ҳарож олишни ҳам кейинчалик йўлга солишди. Бу иш ҳам масолиҳул мурсала асосида йўлга қўйилди.

Бу нарсалар ҳақида шариатда амр ёки қайтариқ йўқ эди. Лекин мусулмонларга фойда келтириши, улардан зарарни тўсиши эътиборидан уларни шариатга киритилди. Бунга шариатдаги «маслаҳатул мурсала» деб номланган олтинчи далиласос бўлди.

Ваҳий тугагандан сўнг юзага келган маслаҳат – фойдалар бор. Қарасангиз, ўзи фойда, лекин бу ҳақда шариатнинг ҳукми йўқ. Қилишликка ҳам, қилмасликка ҳам далил йўқ. Мана шу нарсалар муносибул мурсал ёки ал-масолиҳул мурсала дейилади. Ўз ҳолига қўйиб қўйилган. «Қил» ҳам дейилмаган, «қилма» деб ҳам қайтарилмаган. 

Мисол учун, уйланганда, никоҳ ақди бўлганда, расмий бир васиқа ёзиб қўйиш. Аввал йўқ эди, кейин пайдо бўлган. Ортиқча нарса, лекин керак. Шунингдек, уй олди-сотдиси каби каттароқ нарсалар савдосини ҳам ёзиб, ҳужжатлаб, қоғозга битиб қўйиш масалалари.

Масолиҳул мурсалага амал қилиш шартлари:

Масолиҳул мурсалага амал қилиш учун қуйидаги шартлар мавжуд бўлиши лозим:

1. Маслаҳатнинг бекор қилингани ҳақида муайян шаръий далил собит бўлмаслиги шарт. Агар маслаҳатнинг бекор қилингани ҳақида шаръий далил собит бўлса, унга амал қилиш мумкин эмас.

Шу эътибордан, қаршилик кўрсатмасдан душманга таслим бўлишда жонларни ўлим ва асирликдан ва молларни талофот ва зое бўлишдан сақлаш каби маслаҳатлар бор бўлса ҳам, уни бекор қилиш ҳақида шаръий далил собит бўлгани учун, унга амал қилиш жоиз эмас. Душманга қарши курашга ва ватанни ҳимоя қилишга чорлаган матнлар келган.

Шунингдек, меросда ўғил ва қизни баробар санашда уларнинг отага насаб яқинлиги бирлигини ифода этиш маслаҳати бўлса ҳам, шаръий далил «бир эркакка икки аёл насийбасича» дегани учун, мазкур маслаҳат бекор қилинган.

2. Маслаҳат муҳаққақ бўлиши, хаёлий бўлмаслиги шарт. 

Яъни, ҳукмни шариатга киритишдан албатта фойда жалб қилиш ёки зарарни дафъ қилиш аниқ юзага чиқиши шарт. Агар фойда жалб бўлар ёки зарар дафъ бўлса керак деган гумон бўлса, унга амал қилиб бўлмайди.

Мисол учун, талоқни қозининг ихтиёрига бериб қўйилса, яхши бўлар, деган гумон билан эрнинг талоқ ҳаққини поймол қилиш мумкин эмас.

Мисол учун, кўчмас мулкларни олди-сотди қилганда, олди-сотди шартномасини ёзиб, журналга битиб қўйиш йўлга қўйилди. Шу иш ҳақийқатан фойда беради, чунки шу бўлмаса, эсдан чиқиб қолиб, талашиб, бировларни олиб келиб ёлғондан гувоҳлик бердириб, биров бировнинг мулкини еб кетиш хавфи бор. Ёзиб қўйса, биров тона олмайди, эсдан чиқмайди, ёлғон гувоҳлар олиб келишга ҳам ҳожат қолмайди. Мана шу муомалаларнинг мустақил бўлиши, ҳаммаси жой-жойида туришини таъминлагани учун шу нарса шариатга киритилган. 

Баъзи вақтларда, ҳожат тушиб қолганда, нархларнинг ортиқча кўтарилиб кетмаслигини таъминлаш учун, нархларни белгилаб қўйиш ҳам шуқоида асосида жорий қилинган. Бу ишда одамларга етадиган зарарни дафъ қилиш мақсади бор.

3. Маслаҳат оммавий фойда берадиган нарса бўлиши шарт.

Шариатга киритиладиган нарсанинг маслаҳати – фойдаси умумий бўлсин, барча одамларга тегадиган бўлсин. Чунки, шариат якка шахсларга эмас, барча одамларга келган. Шунга биноан, муайян бир шахснинг – амирми, раисми, унинг ҳошиясими, оиласими – риояси учун қасд қилинган ҳукмни «маслаҳатул мурсала» дейилмайди. 

Мисол учун, душман қалъанинг ичига беркиниб олиб, олдига бир мусулмонни қўйиб, ушлаб турибди. Мусулмонлар ўқ отса, мазкур мусулмонга тегади. Шундай ҳолда муфтий «Отинглар, унинг ўзи битта бўлса, яна душманнинг қўлида турибди, отаверинглар, кейин душманни отасизлар» деб фатво бермас экан. Чунки, улар ўзи қамалда беркиниб туришибди. Уларнинг мусулмонларга тажовуз қилиши ёки юртини босиб олиши хавфи йўқ. Аксинча, душман кучли бўлиб, бостириб келиб, ҳаммаёқни пайҳон қилиш хавфи бор-у, олдида мусулмонларни тўсиқ қилиб олиб келаётган бўлса, ана шунда отишга рухсат берилар экан.

Агар маслаҳат хос бўладиган бўлса, унга амал қилиб бўлмайди. Агар ҳукмга асос қилиб олинадиган маслаҳат иложи борича кўпроқ одамга фойда келтирадиган ва улардан зарарни дафъ қиладиган бўлса, «оммавий маслаҳат» бўлади. Агар ҳукмга асос қилиб олинган маслаҳат бир ёки бир неча кишигагина фойда келтирадиган ёки зарарни дафъ қиладиган бўлса, уни «хос маслаҳат» деб эътибор қилинади. Шунинг учун, шариатда бир амир, амалдор ёки қандайдир якка шахснинг манфаатини таъминловчи ҳукм жорий қилинмайди.

Бунга аввал ўтган Яҳё ибн Яҳёнинг фатвоси мисол бўла олади.

4. Маслаҳат ақлли кишилар томонидан қўллаб-қувватланадиган бўлиши шарт.

5. Маслаҳат шариатнинг мақсадларига мувофиқ келиши шарт. 

Маслаҳат шариат аслларидан бирортасига тескари бўлмасин. Қуръон оятларига, Набий алайҳиссаломнинг ҳадисларига ва қатъий далилларнинг бирортасига қарама-қарши бўлмасин. Балки у шариат ҳосил қилишни қасд қилган барча нарсаларга тўғри келадиган бўлсин. Унинг жинсидан бўлсин, унга бегона бўлмасин. Агар ана шу ишга ўзига хос далил бўлмаса ҳам, уни қабул қилса бўлади. Алоҳида эътибор асосида, кимгадир хушомад қилиш маъносида фатво бериш жоиз эмас. Мисол учун, бир бой одам Рамазоннинг кундузида аёлига яқинлик қилиб қўйибди. Шунга икки ой кетма-кет рўза тутасан, қул озод қилиш сенга жоиз эмас, деб фатво чиқарилади. Чунки, рўза тутса қийналади, унга зажр бўлади, машаққат тортади. Қул озод қилиш бой учун ҳеч нарса эмас, «Мана бу озод» деса, кетди, қутулади. Баъзи бирлар хушомад қилиб: «Тақсир, сиз битта қул озод қилсангиз ҳам бўлаверади, Қуръонда бор, ўзи» деса, бўлмайди, фатвони нотўғри танлаган бўлади.

 

МАСОЛИҲУЛ МУРСАЛАНИНГ ҲУЖЖАТЛИГИ

 

Уламолар масолиҳул мурсаланинг шаръий ҳужжат бўлиши ёки бўлмаслиги ҳақида иккига бўлинишган. 

Бирлари, яъни шофеъийлар, шийъа ва зоҳирийлар, уни шариатда далил деб олиш мумкин эмас дейдилар. 

Иккинчи тараф жумҳур яъни, моликий, ҳанафий ва ҳанбалийлар, масолиҳул мурсала шариатнинг далилларидан биридир, дейишади.

Маслаҳатул мурсалани далил ва ҳужжат деганларнинг далиллари.

Маслаҳатул мурсалани жоиз деганлар жуда кўп далиллар келтиришган. Шулардан энг муҳимларини айтиб ўтамиз. 

Биринчи далил. 

Ҳаёт доимий тараққиётдадир. У доим ривожланиб туради. Одамларнинг манфаатлари ҳам ҳар замонда ўзгариб туради. Агар турли замон ва маконларда ўзгариб турган, янги пайдо бўлаётган манфаатларни қондиришга муносиб шаръий ҳукмлар янгиланиб турмаса, одамлар катта тангликда қолади, манфаатлари зое бўлади. Шариат замонга муносиб қарорлар қабул қилишдан ва одамларга керакли манфаатларни таъминлашдан четга чиқиб қолади. Шунингдек, одамларнинг фойдасини юзага чиқара олмай қолади. Бу эса, шариатнинг мақсадига бутунлай қарама-қарши нарсадир. Шунинг учун, масолиҳул мурсалани шариат далилларидан бир далил сифатида ишга солиб туриш керак бўлади.

Иккинчи далил.

Шариат ҳукмлари одамларнинг фойдаларини эътиборга олган, уларни риоя қилган, одамларга раҳматни тарқатиш учун юзага чиқарилган. 

Аллоҳ таоло Қуръони Каримда Набий алайҳиссаломга хитоб қилиб: «Биз сени, фақатгина, оламларга раҳмат қилиб юбордик», деган. 

Бошқа бир оятда: «Аллоҳ сизларга енгилликни истайди ва сизларга оғирликни истамайди», деган. 

Демак, аҳкомларда масолиҳни эътиборга олиш керак бўлади. Ҳар бир фойданинг яхши тарафини эътиборга олиб, унинг жинсига қараб, аҳкомларни унинг иллатидан юзага чиқариш ва унга амал қилиш вожиб бўлади.

Учинчи далил.

Маслаҳат саҳобаи киромлар, тобеъин ва мужтаҳид уламоларнинг ижтиҳодида қиёсдан кўра кенгроқ мисолда кўзга кўринган. Маслаҳатул мурсалани олиш ва унинг риоясини қилиш худди ижмоъга ўхшаб қолган. 

Мисол учун, ҳазрати Абу Бакр розияллоҳу анҳу ҳазрати Умар розияллоҳу анҳунинг маслаҳатлари билан тарқоқ ётган Қуръон саҳифаларини тўплаб мусҳаф ҳолига келтирдилар. Ҳазрати Умар маслаҳат бераётиб: «Аллоҳга қасамки, бу иш яхшидир, Ислом учун маслаҳати(фойдаси) бор» деган эдилар. 

Шунингдек, Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу закотни манъ қилганларга қарши уруш эълон қилдилар. Аслида «Лаа илаҳа Иллаллоҳ»ни айтганлар билан урушиб бўлмас эди. Маслаҳатул мурсала йўли билан, чораси кўрилмаса, бошқалар ҳам йўлдан озади деб, уруш эълон қилдилар. 

Шунингдек, вафотларидан олдин «Мендан кейин халийфа Умар бўлади», деб тайинлаб қўйдилар. Бу ҳам шариатда далили йўқ нарса эди.

Ҳазрати Умар ўз халийфалик даврларида фатҳ қилинган ерларни ўз эгалари қўлида қолдирдилар, бундан мусулмонлар оммасига фойда бўлганлиги учун. Шунингдек, муаллафатул қулубга, яъни яқинда мусулмон бўлганларга закот беришни тўхтатдилар. Чунки, энди Ислом азиз бўлди, қалбларни улфат қилишга ҳожат қолмади, дедилар. 

Шунингдек, очлик йили бўлганда, одамлар қийин аҳволга тушиб қолганда, ўғрининг қўлини кесишни вақтинча тўхтатдилар. 

Шунингдек, девонларни ташкил қилдилар. Қамоқхоналар қурдириб, ишга туширдилар. Ажрашиш кўпайиб кетганлигини тўсиш учун, уч талоқни бир оғиздан айтса, бир талоқ тушишини жорий қилдилар. 

Бир жамоа бир кишини ўлдириб қўйса, жамоанинг ҳаммаси ўлдирилади, дедилар. Шундай қилинмаса, бировни ўлдириб, биз кўпчилик эдик, кимдан қасос олинади, деб туриш мумкин эди. 

Бир аёл талоқ қилиниб, иддасида ўтирганда бошқаси унга уйланиб олса, ҳаром бўлди деб, уларнинг орасини ажратиб юбордилар. 

Буни ҳам ана шу ёмон феълни зажр қилиш учун қилдилар. Кўзлаган мақсадига тескари бўладиган ишни ўзига жазо қилиб, елкасига юкладилар. Булар ҳам маслаҳатул мурсала билан собит бўлган ишлардир.

Ҳозирги пайтда баъзи бир ўзи уламо бўлмаган, асли шарқшунос кимсалар ҳазрати Умарнинг фатҳ қилинган ерларни ўз эгалари қўлида қолдириб, улардан харож олганларини далил қилиб «Ижмоъ билан насх собит бўлади», дейишяпти. 

Муаллафатул қулубга, яъни яқинда мусулмон бўлганларга закот беришни манъ қилишни ҳам ижмоъ билан насх собит бўлишига далил қилиб келтирмоқдалар. 

Ўзлари олим ҳам эмас, шариатга амал ҳам қилишмайди, лекин «биз исломшуносмиз» деб, мана шу гапни кўтариб юришибди. Бу гап шу ерда ҳам бор, шариат тўғрисида бир гап гапиришга ҳақлари йўғ-у, лекин ўқувчиларига, шариатни яхши тушунмаганларга «Ижмоъ билан ҳам насх собит бўлади», деб юришибди. Аслида эса, Расулуллоҳ алайҳиссаломдан кейин насх бўлмайди.

Ҳазрати Усмон розияллоҳу анҳунинг мусҳафдан бир хил тарздаги ёзув – расми Усмоний билан нусха кўпайтиришлари, атрофларга тарқатишлари, ундан бошқа ҳамма ёзувларни куйдиришга буйруқ беришлари – ҳаммаси масолиҳул мурсаладир. 

Жумъа кунги азоннинг икки марта айтилишини жорий қилдилар. Бир одам касал бўлиб, ўлимига кўзи етганда, хотиним мендан мерос олмасин, катта хотинимнинг болаларига мерос камайиб қолади, деб, хотинини уч талоқ қилса ҳам мерос олишини киритдилар. Чунки, талоқ нияти йўқ эди, мерос олмасин деб қасдан талоқ қилди. Қасдан, ношаръий иш қилгани учун, бу ишнинг тескариси билан жазоланади ва талоқ қилинган хотин мерос олади, деб ҳукм қилдилар. Аслида, уч талоқ қўйилган аёл мерос ололмайди.

Ҳазрати Али шийъаларнинг ғулувга кетиб, Али – Худо деганларини ўтда куйдиришга буюрдилар. Лекин ҳақийқатда шундай бўлганми, йўқми, ихтилоф бор. Расулуллоҳ соллаллоҳй алайҳи васаллам бировни ўтда куйдириб жазолашдан қайтарганлар. 

Саҳобалар ижмоъ қилиб, ҳунарманд ўзининг қўлида омонат турган молга талофот етказса, тўлаб беришини йўлга қўйишди. Ҳазрати Али розияллоҳу анҳу, одамларни шундан бошқа нарса тузатмайди, деган эканлар. Тўлаб берасан, деса, кейин кўзи очилади, деган эканлар.

Табибликни даъво қилувчи илми йўқ шахснинг табиблик қилиши шариатда манъ қилинган. 

Фатвони ўйин қилган, осонлик билан фатво берган тақвосиз муфтийларнинг фатвоси ҳам манъ қилинган. 

Касодга учраган киракашларнинг кира қилишлари тақиқланган. 

Булар ҳаммаси масолиҳул мурсаланинг атрофида бўлган. 

Моликийлар жиноят қилганлигида гумонсиралган одамни ушлаб, қамаб, таъзирини бериб иқрор қилдиришга рухсат беришган. 

Ҳанбалийлар эса, бировнинг моли қўлида турган одам молнинг эгасидан изн сўраш имкони бўлмаса, тўлаб бериш шарти билан ишлатиб юборса, бўлади, деган ҳукмни чиқаришган. 

Шофеъийлар ва бошқалар: бир жамоа бир одамни ўлдирса, бутун жамоадан қасос олинади, деган ҳукмни чиқарганлар. 

Кўпчилик уламолар: имом Шофеъий масолиҳул мўътабарани қабул қилганлар, деб айтишган. 

Мана шуларнинг ҳаммаси «муносибул мурсал» ёки «маслаҳатул мурсала» дейилади. Шариат аҳкомларининг мақсадларига мос келган алоҳида-алоҳида маслаҳатлар унинг фойдалари ҳисобланади. Буни бекор қилиш тўғрисида шариатнинг ҳеч бир далили йўқ. 

Шофеъий мазҳабининг вакилларидан бири имом Ғаззолий раҳимаҳуллоҳ: «Шариат мақсадларини муҳофаза қилишга ишлайдиган ҳар бир фойдали ишнинг Китоб, суннат ва ижмоъ билан қасд қилинганлигини билиш керак, шу нарса бор ва бу мана шу усуллардан ташқарига чиқмайди. Лекин буни «қиёс» дейилмайди, «маслаҳатул мурсала» дейилади. Агар биз маслаҳатни тафсир қиладиган бўлсак, у шариат мақсадларини муҳофаза қилиш учун хизмат қилади. Унга эргашиш лозимлигида ҳеч ким ихтилоф қилмайди. Балки унинг ҳужжат эканлигида қатъий ишонч билан бўлиш вожибдир», деганлар. 

Шофеъийлар масолиҳул мурсалани инкор қилинган дейишади-ю, лекин ўзлари уни ишлатадилар. 

Имом Ғаззолий шофеъийларнинг усулул фиқҳ олимларидан биттаси, усулул фиқҳғ илми бўйича «Мустасфо» деган катта китоблари бор.

Маслаҳатул мурсаланинг шаръий далил эканини инкор қилувчиларнинг далиллари.

Маслаҳатул мурсалани шаръий далил қилиб олишни инкор қилувчиларнинг далиллари кўп, уларни қисқа қилиб айтилса, қуйидагилардан иборат бўлади:

Биринчи далил.

Шариат ҳикмат юзасидан баъзи маслаҳатларни эътиборга олиб, баъзиларини бекор қилган. Масолиҳул мурсала шариат эътиборга олган ва бекор қилган нарсалар орасидаги нарсадир. Улар ёки шариат эътиборга олган, ёки бекор қилган нарсалардан бўлиши эҳтимоли бор. Ушбу эътибордан уларни шаръий ҳукмга асос қилиб бўлмайди. 

Иккинчи далил.

Шариатнинг бирлигини муҳофаза қилиш вожибдир, унинг ҳукмлари бир авлоддан бошқа авлодга ўтганда турлича бўлиши мумкин эмас. Шунингдек, шариатнинг муқаддаслигини муҳофаза қилиш керак. 

Учинчи далил.

Шариатда ўзининг ҳавойи нафси, турли ғаразлари, турли орзу умидларини ифода этиш ҳаракатида бўлмаслик керак. Чунки, шариат баъзи бир эътиборлар юзасидан бундай нарсаларни ҳисобга олмаган.

Уларнинг бу эътирозларига жавоб тарзида қуйидагилар айтилади. 

Бир ҳукмнинг ёки маслаҳатнинг ҳукми ўзгарадиган бўлса, ҳукмнинг ўзи ҳам ўзгаради. Бир вақтда бир маслаҳат – фойда бор эди, уни қилишган эди. Йиллар ўтиб, бу нарсани қилса нотўғри иш бўладиган бўлиб қолди. Кўзланган мақсад ўзгаргандан кейин шариат ҳукми ҳам ўзгаради. Шунинг учун, маслаҳатул мурсалани эътиборга олиш шариатда яхши иш ҳисобланади. Чунки, бу ерда амал рожиҳ маслаҳат устида кетаяпти, маслаҳатул мурсалани ишга солиш ўз ҳавойи нафси асосида шариат ташкил қилиш эмас. 

Маслаҳатул мурсала йўли билан собит бўлган ҳукмга амал қилиш шариат мақсадларига мувофиқ бўлсагина жоиз дейилган. Мувофиқ бўлмаса, ҳеч ким уни эътиборга олмайди.

Маслаҳатул мурсала билан қиёсни солиштириш.

Агар маслаҳатул мурсала ва қиёсга диққат билан назар соладиган бўлсак, улар икки ишда бир-бирига ўхшаш эканини англаб етамиз.

Биринчиси иккисига амал қилиш шариатда ҳукми баён қилинмаган, Китоб, Суннат ва Ижмоъда унга хос ҳукм келмаган воқеъада бўлади.

Иккинчиси маслаҳатул мурсала ва қиёс ила собит бўлган ҳукм зоннга ғолиб бўлган муносиб маънони асос ва иллат қилиб олиш билан бўлади.

Агар маслаҳатул мурсала ва қиёсга диққат билан назар соладиган бўлсак, улар икки ишда бир-бирига ўхшаш эмаслигини англаб етамиз.

Биринчиси – қиёс ила ҳукми чиқарилган воқеъаларнинг Китоб, Суннат ва Ижмоъда ўхшаши бор. Ўша ўхшашга уларни ҳукмнинг шариатга киритилишига сабаб бўлган муносиб маъно воситасида таққослаш мумкин.

Ҳукми маслаҳатул мурсала ила чиқарилган воқеъаларни эса қиёс қилинадиган ўхшаши йўқдир. Ундан ҳукм янгитдан собит бўлади. Бунда ҳукмни шариатга киритишга муносиб маъно борлиги ва одамларга манфаатни жалб қилиш ва улардан зарарни дафъ қилиш мавжудлиги эътиборга олинади.

Иккинчиси – қиёс билан чиқарилган ҳукмда маслаҳатни эътиборга олиш тўғрисида маълум далил келган бўлади. Маслаҳатул мурсала ила чиқарилган ҳукмда эса, маслаҳатни эътиборга олиш ёки бекор қилиш тўғрисида маълум далил келмаган бўлади.

 

МАСЛАҲАТЛАРНИНГ ТУРЛАРИ

 

Шариатда кўзланган маслаҳатлар бир неча турларга бўлинади.

Эътиборли ва эътиборсиз маслаҳатлар. 

Эътиборли эканига шариатда далил келган маслаҳатга мўътабар маслаҳат дейилади. 

Шариатда эътиборсизлиги собит бўлган маслаҳатга эътиборсиз маслаҳат дейилади. 

Ўтимсиз ва ўтимли маслаҳатлар. 

Намознинг манфаати уни ўқувчидан бошқага ўтмайди. Шунинг учун, бундай манфаатни ўтимсиз манфаат, яъни, фойдаси бошқага ўтмайдиган манфаат деб аталади. 

Аммо адолатнинг манфаати бошқаларга ҳам ўтади. Шунинг учун, бунга ўхшаш манфаатларни ўтимли деб номланади.

Агар бу икки манфаат бир-бирига қарма-қарши бўлиб қолса, ўтимли манфаат ўтимсиз манфаатдан устун қўйилади. Шу сабабли чўкаётган одамни қутқариш учун намозни бузиш вожиб бўлади.

Мутлақ ва нисбий манфаатлар. 

Усули фиқҳнинг улуғ олимларидан, «Мувафақот» номли машҳур китобнинг муаллифи, шариатнинг мақсадлари деган истилоҳни биринчилардан бўлиб қўллаган олим Имом Шотибий роҳматуллоҳи алайҳи айтадилар: 

«Албатта, манфаат ва зарарлар ҳақийқий эмас, балки нисбий бўлади. Нисбий бўлишнинг маъноси уларнинг бирор нарсага қўшилиб манфаатли ва зарарли бўлишидир. Шунингдек, бир ҳолатда зарар ёки фойда бўлса, бошқа ҳолда ундай бўлмайди. Ёки бир шахсга нисбатан фойда ёки зарари бўлса, бошқа шахсга нисбатан бўлмайди. Ёхуд баъзи вақтда фойда ёки зарари бор нарсанинг бошқа пайтда фойда-зарари йўқ бўлади. 

Мисол учун емоқ ва ичмоқ инсон учун зоҳирда манфаат ҳисобланса-да, лекин унинг манфаати емоққа истак бўлиб, таом эса покиза ва мазали бўлганда фойда бериши мумкин. Ёқимсиз ва аччиқ бўлса емоқдан манфаат ҳосил бўлмайди. 

Нарсалар ўз ҳолича мутлақ зарарли ҳисобланмайди. Уни касб этиб ҳосил қилишда ҳам мутлақ зарар билинмайди. Бу зарар ўша вақтда бўлса ҳам, ёки кейинроқ бўлса ҳам, фарқи йўқ. Бу ишларнинг бир жойда жамланиши ўта мушкулдир. Кўпгина манфаатли нарсалар бор, баъзилар учун унинг фойдаси йўқ, балки зарардир ёки баъзи вақт ва ҳолатда зарар бўлиб, бошқа пайтда зарар бўлмайди». 

Демак, хулоса шуки, маслаҳатлар доим нисбий бўлиб баъзи ўринлардагина мутлақ бўлиши мумкин.

Холис ва фасод аралашган маслаҳатлар.

Холис маслаҳатлар, яъни, соф манфаатларнинг топилиши ниҳоят даражада нодирдир. 

Яъни, ҳар бир нарсанинг фойдаси юз фоиз бўлмайди. Юз фоиз фойдали нарса бўлса ҳам, ниҳоят даражада оз бўлади. 

Мисол учун емоқ, ичмоқ, киймоқ, турар жой ва улов кабилар манфаатли ҳисобланади. Лекин уларни топишда, ундан олдин ёки кейин чарчоқ ва машаққат бор. Бас шундай экан, фойдаси кўп бўлган манфаатларни бир оз зарарли деб тарк қилинмайди.

Воқеъликда бор ва бўлиши кутиладиган маслаҳатлар.

Воқеъликда бор манфаатларга емоқ, ичмоқ, киймоқ, маскан, улов ва мубоҳ нарсаларни овлаш ҳамда ўтин териш кабилар киради. 

Бўлиши кутиладиган манфаатларга тижорат, таълим, саноат ва деҳқончилик кабилар киради. 

Яъни, ейиш, ичиш, кийиниш, миниш ва масканда туриш билан воқеъликда манфаат ҳосил бўлади. 

Шунинг билан бирга, ким ҳалол овларни овласа унга эга чиқади. Тоғ ва адирларда ётган ўтинлар ҳам йиғиб олганники бўлади. Яъни, булар воқеъликда кўриниб турган манфаатлардир. 

Аммо тижоратчи тижоратидан фойдани бўлиш ёки бўлмаслигини кутади. Илм фойда эканини билиб бир киши таълим олади. Лекин бу киши учун ҳам фойда ҳали воқеъликда йўқ. Демак, шу кабилар бўлиши кутиладиган манфаатлардан ҳисобланади. Гоҳо булардан фойда чиқмай қолиши ҳам мумкин. 

Рўёбга чиққан ва тақдирий (фараз қилинган) маслаҳатлар. 

Тақдирий деганда йўққа бор деб, борга йўқ деб ҳукм беришга тушунилади. Зимма деб инсонга, гарчи у бу ишга лойиқ бўлмасада, бир ишни илтимос ёки буйруқ билан юклашга айтилади. Қарзни бир кишининг зиммасига юкланса, унда шу миқдор бор деб фараз қилинади. Лекин, аслида, ўша миқдорнинг ўзи ҳам, ўрни ҳам, йўқ бўлиши мумкин. Мулкнинг борлиги молда деб фараз қилинади. Лекин ҳақийқатда мулкнинг қоимлиги молда эмас. Бундай фараз қилинишнинг сабаби, ҳукмларни жорий бўлиши учундир. 

(Яъни, фараз қилинган ҳар бир нарсани бор деб тушунилса ҳукм шунга қараб жорий бўлади. Мисол учун, бир кишининг қўлида пули йўқ, лекин бошқаларнинг ундан қарзи бор. Ўша қарзларни ҳисобласа, нисобдан ортади. Демак, ушбу қарзларни унинг мулкида бор деб фараз қилинади ва бой деб ҳисобланади). 

Энди у закот беради, қурбонлик қилади ва бошқа ҳукмлар унда жорий бўлади. Буни акси ўлароқ, бир кишининг қўлида нисобдан ортиқ пули бор, лекин бошқалардан қарзи икки ҳисса нисоб миқдорида. Демак, бу кишининг қўлидаги молни йўқ деб фараз қилинади ва фақир ҳисобланиб, закот олиши жоиз бўлади.

Маслаҳатлар ичида фарзи айнлари ва фарзи кифоялари ҳам бор. 

Фарзи кифоя бўлган манфаатларга фақийрларга ёрдам бериш кабилар кирса, фарзи айн манфаатларга намоз, рўзага ўхшаш ибодатлар киради. 

Яъни, жамоатдаги фақийрларга ҳамманинг ёрдам бериши шарт эмас, балки баъзи бой кишилар ёрдам қилишса, қолганлардан соқит бўлади. Шуни фарзи кифоя дейилади. 

Аммо намоз, закот, рўза каби ибодатларни жамиятдаги ҳар бир шахс ўзи адо қилиши керак. Маълум бир гуруҳ намозни ўқиса, қолганлардан намоз ўқишлик соқит бўлмайди. Мана шунга ўхшаш амалларни фарзи айн дейилади. 

Фарзи айннинг манфаати асосан бажарувчининг ўзида қолса, фарзи кифоянинг манфаати бошқаларга ҳам ўтади. 

Эвазлик манфаатлар ва ихтиёрий манфаатлар. 

Эвазлик манфаатлар кўпчиликни ташкил қилади. Ихтиёрий манфаатлар эса, нодир бўлади. 

Иззуддийн ибн Абдуссалом айтади: 

«Аллоҳ таоло бандаларига кўплаб манфаатларни ҳосил қилмоқлари учун олди-сотдини мубоҳ қилди ҳамда ижара, ҳақ бериш ва ваколат кабиларга рухсат берди. Бу каби манфаатларнинг санаб адоғига етиб бўлмайди. 

Агар фаразан олди-сотди ҳалол қилинмаганда эди, бандаларнинг ейиш, ичиш, кийиниш, маскан тутиш ва деҳқончилик каби яна бошқа кўплаб манфаатлари йўққа чиқарди. Бу манфаатлар Аллоҳ таоло томонидан жорий қилингани шубҳасиз ва бунда, миннат ва таъналар йўқ. 

Шу ўринда ҳадя, васият ва садақаларнинг эътибори йўқдир. Чунки, буларнинг сони эваз манфаатлари олдида деярли йўқ ҳисоб. Чунки, ихтиёрий манфаатларнинг ҳосил бўлиши бажарувчининг саҳийлигига боғлиқ. Лекин, барибир бу манфаатлар амалга ошган тақдирда ҳам орқасидан миннат, машаққат бўлиш эҳтимоли ҳам, йўқ эмас». 

Азиймат маслаҳатлари ва рухсат маслаҳатлари. 

Азиймат бажарилиши қаттиқ талаб қилинган ҳукмдир. Рухсат бажарилиши қаттиқ талаб қилинмаган ҳукмдир. 

Агар икки далил бир-бирига зид келиб, бири рухсатни иккинчиси азийматни тақозо қилса, қайси бирини олиш ҳақида уламолар ихтилоф қилишган. Баъзилар рухсатни олиш керак, чунки у юмшоқроқ ва осонроқдир десалар, бошқалар, азийматни олиш керак, чунки бу эҳтиётлироқ дейишган. 

Мисол учун, сафардаги тўрт ракъатлик фарз намозларини икки ракъат қилиб ўқиш, яъни, қаср намоз ҳақида имом Шофеъий ва имом Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳимо рухсатни олдинга суришган. Абу Ҳанийфа раҳматуллоҳи алайҳи эса, намозни сафарда қаср қилиб ўқиш азиймат, эҳтиёж юзасидан қаср қилишни вожиб деймиз, дейдилар.

Очиқ ва дақийқ маслаҳатлар. 

Манфаат ва зарарларни ҳар ким ҳам тўлалигича ажратиб олиши мушкул. Бу каби нарсаларни фақат фаҳм-фаросатлик ва тўғри табиатли кишиларгина фарқига бориши мумкин. Бу соҳада инсонлар фарқлидирлар. Фойда ва зарарлар ичида ҳамма бирдек ажратадиганлари ҳам бор, аммо баъзи фойда-зарарларни фақат хос кишиларгина фарқига боришади. Яна фойда ва зарарларни шундайлари борки, уни фақат хосларнинг хосларигина ажрата олади. 

Аслида, фойдадан зарарни ажратиш у қадар қийин иш эмас. Балки фойдаларнинг қай бири фойдалироқ ёки зарарларнинг қайсиси зарарлироқ эканини ажратиш мушкулдир. 

Қатъий ва зонний маслаҳатлар. 

Қатъий маслаҳат деб аниқ илм билан собит бўлган унинг аниқлигига путур етказадиган бошқа далил келмаган маслаҳатга айтилади. 

Зонний маслаҳат деб аниқ илм билан собит бўлмаган маслаҳатга айтилади.

Маслаҳатлар аниқ ёки ноаниқлигига қараб бешга бўлинади. 

1. Илм. 

Аниқлиги юз фоиз бўлган маълумотга илм дейилади. 

2. Зонн (гумон). 

Аниқлиги юз фоизга етмаган аммо эллик фоиздан ошган маълумотга зонн, яъни, гумон дейилади. 

3. Шак. 

Маълумотнинг аниқлиги ёки ноаниқлиги элликка эллик бўлса, шак дейилади. 

4. Ваҳм. 

Аниқлик эллик фоизга етмаган, ноаниқлик эллик фоиздан ортиқ бўлган маълумотга ваҳм дейилади.

5. Жаҳл.

Ноаниқлиги юз фоиз бўлган маълумотга жаҳл дейилади.

Демак, маслаҳатлар юз фоиз илм билан ёки юз фоизга етмаган илм билан собит бўлар экан.

Дунёнинг маслаҳатлари, яъни фойда ва зарарлари тажрибалар одатлар ва зоннлар билан билинади.

Кишилар бир ишни кўп тажриба қилганлари сабабидан ундаги фойда ва зарарини билишади. Бир ишга доим одат қилинса ҳам, унинг манфаати ёки зарари маълум бўлиб қолади.

Шариатдаги аксар ҳукмларда зонн илм ўрнида қабул қилинади. Лекин бу қоида ақийдада қабул қилинмайди.

Агар бир маслаҳат юзасида аниқ илм собит бўлмаса, зонний илмга суяниш тўғри бўлади. 

Демак, бундай пайтда шак, ваҳм ва жаҳл томонга ўтиб кетилмас экан. 

Баъзи ҳукмлар фақатгина қатъийлик яъни аниқ илм билан собит бўлади. Бу ўринда ҳукм зонн, яъни, аниқлик бироз етишмаган илм билан собит бўлмайди. 

Зонн билан собит бўладиган ҳукмларнинг ҳам кучли ва заифлари бўлади. Албатта, кучли зонн заиф зонндан афзал ҳисобланади. Зоннларнинг аксари тўғри чиқиб, нотўғриси кам бўлганидан шариатда уни илм ўрнида қабул қилинган. 

Шунинг учун, нодир зарарлар деб, ғолиб манфаатлардан воз кечилмайди ёки далили қатъий эмас, балки зонний экан деб ҳам юз ўгирилмайди.

Мисол учун, тижоратнинг фойдали экани айтилганда зарар кўрганларнинг эътибори қилинмайди. Чунки, фойда кўрганлардан зарар кўрганлар доим оз бўлади. Шу озчиликнинг зарари деб тижоратдан воз кечилмайди. Балки улар ўзлари эплай олишмаган, аслида тижорат фойдали касб деб айтилаверади. 

Аслида аксар манфаатлар қатъий илмга эмас, балки зонний илмга асосланади. 

Охират маслаҳатлари ва дунё маслаҳатлари.

Охират маслаҳатларини фақатгина нақл орқали билинади. Бу ўринда ақлга суяниб бўлмайди. 

Яъни, охиратда бўлиши мумкин фойда ёки зарарни фақатгина оят ва ҳадис орқали билишимиз мумкин. Буларни ақл билан ёки тажриба ва одатлар билан билиб бўлмайди. 

Шу билан бирга, охиратдаги фойда-зарарлар, дунё манфаати ва зарарлари билан тамомига етади. Яъни, емоқ, ичмоқ, киймоқ, никоҳ ва шу каби бошқа дунё манфаатлари вужудга келади. 

Хусусий ва умумий маслаҳатлар.

Одатда умумий маслаҳат хусусийсидан устун қўйилмайди. 

Ҳар бир ишчи аввало ўз манфаати учун ҳаракат қилади. Мисол учун, бир фабриканинг қаровули маълум миқдордаги ойлик учун хизмат қилади. Унинг хизматидан бутун фабрика фойдалансада, ойлик берилмаса у ишга келмайди. Демак, бу ўринда шахснинг манфаатини биринчига қўйиш керак.

Лекин шахсий манфаат билан умумий манфаат бир-бирига зид келиб қолса, омманинг манфаати устун қўйилади. 

Юқоридаги қаровул фабриканинг ҳамма ишчиси билан уришиб қолса, қаровулнинг манфаатини ўйлаб фабрикани беркитилмайди. Балки бу ўринда қаровулдан воз кечилади.

Агар ўртада зиддият бўлмаса, шахсий манфаатлар омманинг манфаати учун доимий ҳаракатда бўлади. 

Имом Шотибий раҳматуллоҳи алайҳи айтадилар: 

«Киши бошқага ёрдам бериш сабабидан ўзига манфаат топади. Шундан кўпчилик сабабли кўпчиликка манфаат етади. Гарчи ҳар бир киши ўз фойдаси учун ҳаракатда бўлса ҳам».

Яна айтадилар: «Инсоннинг ўзига фойда топиш йўлидаги ҳар бир амалида бошқалар учун манфаат бор. Оддий хунармандчиликдан тортиб, катта саноатларгача бунга мисол бўла олади».

Оддий этикдўз ўз ҳунари орқали бола-чақасини боқиш, шароитини яхшилаш, хуллас ўз манфаатига эга бўлиш учун харакат қилади. Шу билан бирга, у бошқа одамларга оёқ кийим тикиб беради. 

Катта фабрикада ишлаётган ишчилар ўз ойликлари учун хизмат қилиш билан бирга фабрикага ҳам фойда етказишади.

Шу каби тақсимот дарҳақиқат инсоннинг фойдаси учун хизмат қилади. Инсонга шахсий манфаатни жалб қилишда омманинг манфаати асосий майдон бўлиб кўринади. 

Аслий маслаҳатлар ва тобеъ маслаҳатлар.

Оила қуришдан ҳосил бўладиган асосий манфаат насл қолдириш бўлса, эр-хотин бир-биридан ҳузурланиши унга тобеъ бўлган манфаатдир. 

Илм ўқишдан асосий мақсад Аллоҳ таолони таниш бўлса, илм орқали келадиган барча манфаатлар унга тобеъ маслаҳатлар ҳисобланади. 

Яна маслаҳатлар ичида тез келадиганлари ва кейинроқ келадиганлари, кучли ва кучсизлари ҳам бор.

Маслаҳатларга ҳарис бўлиш.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: 

«Ўзингга фойдали нарса учун ҳарис бўлгин», – деб марҳамат қиладилар. (Имом Муслим ривояти). 

Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу бир кишига танбиҳ бериб: 

«Нима учун укангни унга манфаатли бўлган нарсадан қайтардинг у сенга ҳам фойдалику?» – деганлар. (Имом Молик «Муватто» ларида ривоят қилинган).

Яъни, укасини фойдали ишдан қайтарган одамни койиганлар. 

Киши ҳатто гапирса ҳам манфаатни жалб қиладиган ва зарарни дафъ этадиган сўзларни гапириши лозим бўлади. Набий соллалоҳу алайҳи васаллам Имом Бухорий ва Муслим раҳматуллоҳи алайҳлар ривоят қилган ҳадисда шундай дейдилар:

«Ким Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирса яхши гапни гапирсин ёки жим турсин».

Оқил инсон қалби ва аъзолари билан ҳам фақат яхшиликни жалб қилиш ва ёмонликни дафъ этиш ҳаракатида бўлади. Агар яхшиликка қодир бўлмаса, ёмонликни қўлдан келганча қайтариши ҳам яхшилик ҳисобланади.

 

МАСЛАҲАТЛАРНИ КАТТАЛАШТИРИШ

 

Катталаштириш деганда манфаатли нарсани улуғроғини жалб қилиш тушунилади. 

Аллоҳ таоло Анъом сурасида марҳамат қилади: «Етимнинг молига то вояга етгунча яқинлашманг. Магар яхши йўл билан бўлса майли. Ўлчов ва тарозини адолат ила тўлиқ адо этинг. Биз ҳар бир жонни тоқатидан ташқари нарсага таклиф этмасмиз. Агар гапирсангиз қариндошингиз бўлса ҳам, адолат қилинг. Аллоҳга берган аҳдингизга вафо қилинг. Буларни сизга амр қилдикки, шояд эсласангиз» (152-оят).

Демак, етимнинг молига эгалик қилувчи киши учун уни кўпайтириш мақсадида яхши йўл топса ҳам, унданда яхшироғини излаши лозим бўлар экан. 

Яна Аллоҳ таоло «Бақара» сурасида шундай дейди: «Яхши нарсани паст нарсага алмаштиришни сўрайсизларми?» (61-оят).

Яъни, икки иш рўбарў келиб, бири фойдалироқ бўлса, ана шу фойдалироқни танлашлик оятга мувофиқ вожиб бўлади. Агар киши шундоқ қилмаса, унинг рушди (фойда зарарни ажратиши) йўқ ёки кам экани собит бўлади. 

Изуддийн ибни Абдуссалом айтади: 

«Рушдлик инсон яхшироқ ишга қодир бўла туриб, яхши иш билан кифояланиб қолмайди».

Ибн Таймия «Ал-Фатова» номли китобида шундай дейди: 

«Албатта, Аллоҳ таоло салоҳиятли (етук) ишларга буюрган ва фасод (бузуқ) ишлардан қайтарган. Ўзининг пайғамбарларини манфаатларини ҳосил қилиш ва уларни камолига етказиш учун, фасодларни йўқотиш ёки камайтиришлари учун юборган».

Шунингдек, бойлардан даромад ва бойликни олиб фақирларга тарқатиш ҳам ижтимоий манфаатларни улуғлашга хизмат қилади. Чунки, фақирнинг бир дирҳам топган манфаати бойнинг ундан кўп топганидан устун туради.

(Чунки, камбағал ушбу бир дирҳам билан заруратларини қондирса, бойнинг топгани ўзи учун ортиқча бўлиб туради). 

Агар бой емоқ-ичмоқда исрофга йўл қўйса манфаати камайиб, секин-аста зарарга ўтиб кетади. Агар ер юзида ҳаром оммалашиб, ҳалол топилмайдиган даражага етса, фақат заруратларнинг ўзи билан кифояланиб қолинмайди, балки ҳожатига етарлигини олиш жоиз бўлади. Чунки, заруратлар билан кифояланиб қолинса, бандалар заифлаши ислом ўлкасидаги барча нарсаларга динсиз кофирлар эгалик қилиб олишади. Натижада, инсонларнинг ҳунармандчилик ва саноат ишларига қизиқиши йўқолиб, халқнинг манфаати учун бўладиган сабабларни тарк қилишади».

Ободончилик ва адолат.

Биз юқорида шариатнинг умумий мақсади манфаатларни жалб қилиш ва зарарларни дафъ этиш дедик. Яна шу билан бирга манфаатларни иложи борича кўпайтириш ва зарарларни эса имкон қадар камайтириш вожиблигини ҳам айтдик. Буларнинг барчаси икки улуғ мақсад орқали амалга ошади. Улар ободончилик ва (ўзаро) тақсимотдаги адолатдир. 

Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, тенглик ва адолатдир. Демак, бандалар учун бузғунчилик сабабларини йўқотишлари, шаҳарларни муҳофаза қилишлари, одамларга зулм қилишдан четда бўлишлари ва яна рушднинг сабабларига эргашишлари вожиб бўлади. Рушд деб молу-давлатни чиройли тасарруф қилишга айтилади. 

(Яъни, иқтисодни тўғри йўлга қўйиш ҳам муҳим вазифалардан бири экан). 

Юқоридаги манфаатларни катталаштириш боби бугунги кундаги ҳамма мусулмонлар учун долзарб мавзу ҳисобланади. Дарҳақиқат, яхши ёмонни ажратиш ва яхшининг ҳам яхшироғини танлаш ҳаракатида бўлиш кўпчиликнинг хаёлидан кўтарилди. Бугунги уламоларимиз ушбу мавзуни фиқҳул авлавият, яъни, энг муносиб ва фойдали нарсаларни билиш фиқҳи деб номлашмоқда. Яъни бугунги кундаги энг муносиб манфаатни билиш ва шуни амалга ошириш, фойдаси камроғини кейинга суриш. 

Мисол учун, жаноза намозини ўқишга ва дафнда қатнашишга улкан ажрлар ваъда қилинган. Ундан кейинги фотиҳачилик ва ҳудойилар, қилса дуруст, қилмаса зарари йўқ ишлардандир. Кўпинча одамлар жаноза ва дафнга эътиборсиз бўлишиб, фотиҳа ва худойини қилмаса бўлмайдиган нарса деб тушунишади ва шуларни амалга ошириш ҳаракатида бўлишади. 

Намоз масаласида ҳам фарз, вожиб, суннатлари бир томонда қолиб, мустаҳаб тўғрисида тортишувлар, кўнгил хираликлар авжига чиқади. 

Демак, ушбу масалани яхши билмаслик ҳам кўпгина зарарларни юзага чиқишига сабаб бўляпти. 

Аллоҳ таолонинг етимнинг моли тўғрисидаги ояти ниҳоятда ибратлидир. Етимнинг молига талофат етказмай у балоғатга етгунча асраш яхши иш ҳисобланади. Лекин Аллоҳ таоло васийнинг зиммасига яхшисини эмас, балки яхшироғини қилишни юклаяпти. Яъни, етимнинг молини кўпайтириш ҳаркатида бўлишга ундаяпти. Ушбу қоида бугунги кунимизнинг ҳар бир жабҳасида ишлатилиши керак.

 

Еттинчи далил. Урф

 

Бу бобда урфнинг таърифи, у билан ижмоъ ўртасидаги фарқ, урфнинг турлари, унинг ҳужжат экани ва татбиқ қилиш ҳолатлари ўрганилади.

«Урф» одамлар ўрганиб қолган, яъни одамларга таниш бўлиб қолган иш ёки сўз бўлиб, ораларида машҳур бўлган нарсадир. 

Баъзи китобларда осон қилиб «ал-урфу маа таъаарофа алайҳин-наасу», яъни «одамлар ўрганиб қолган нарса урф» деб қўя қолишган. Одамлар ичида маъруф, машҳур бўлиб қолган нарса «урф» дейилади. «Арафа» сўзидан олинган.

Урф иккига: амалий ва қовлийга бўлинади.

Одамлар ўрганиб қолган иш – амалий урфни уламолар «одат» деб атайдилар.

Амалий урфга – одатга мисол одамлар савдо қилганда, бири савдо молини беради, бири пулини беради. Иккови ҳам тегишини олиб, индамай кетаверади. Олдим-сотдим деб ёки қўл ушлашиб ийжоб-қабул масаласини алоҳида лафзлар билан расмиятчилик қилинмайди. Бири «Бу нарсангиз неча пул?» дейди. Сотувчи «10 сўм» деса, пулини бериб, олиб кетаверади. «Мен сотдим, сиз қабул қилдингиз, олдингиз», деган гаплар йўқ. Шу олди-бердининг ўзи савдонинг тугаганига далолат қилади, бу амалий урф, бу ерда гап йўқ. 

Шунингдек, одатда, маҳрнинг қанчалигини сўралаверади-ю, лекин одамлар ўрганиб қолишган – бир бўлагини олдин, қолганини кейин беришади. 

Шунга ўхшаш, буғдой, гуруч, қўй гўшти, мол гўштини одамлар индамай олиб, суриштирмай еяверади. Чунки, одамлар шу нарсаларни ейишга ўрганиб қолган, бу нарса урф бўлиб қолган. 

Урф қовлий, яъни гап маъносида ҳам бўлади. Унда луғатнинг эътиборидан ташқари ҳолатда, бир сўзни маълум бир маънода ишлатиш урф бўлиб қолади. Эшитганда эшитувчининг хаёлига ундан бошқа нарса келмайди. 

Қовлий урфга мисол: араблар «валад» сўзини фақат ўғил болага ишлатишга ўрганишган. Аслида, «валад» сўзи ўғил-қиз икковини ҳам жамлайди. Ўзининг боласини «валад» дейди, ўғилми, қизми фарқи йўқ. Лекин араблар ўғилни «валад», қиз болани «валийда» дейди. 

«Самак» (балиқ) дейилаверади, лекин ҳеч ким «балиқ гўшти» демайди. Урфда шундай бўлиб қолган, «балиқ» деса ҳам гўшти тушунилаверади. 

Араблар отни «фарас» ёки «Добба» дейишади. «Рокибту добба» деса, «отни миндим» дегани экан.

Урф билан ижмоъ ўртасидаги фарқ.

Ижмоъ умматнинг мужтаҳид даражасига етган уламоларининг иттифоқи билан юзага келади. Урфда ҳамма иттифоқ қилиши шарт эмас, мужтаҳидлар иштирок этиши ҳам шарт эмас. Кўпчилик ичида тарқалиб қолган нарсани «урф» дейилаверади.

Урфнинг турлари. 

Урфнинг амалий тури ҳам, қовлий тури ҳам иккига бўлинади: умумий урф ва хусусий урф.

«Умумий урф» деб, маълум бир босқичда одамларнинг кўпи ўрганиб қолган нарсаларга айтилади. Мисол учун, истисноъ ақди бор. Бир нарсанинг ҳунарманд томонидан ясаб берилиш шартномаси. Мана пулинг, менга иккита дераза ясаб бер дейди. Урфда шундай бўлиб қолган. Пулини аввалдан бермаса, усталар ясаб бермайди. Аслида эса, йўқ нарсага пул бериб бўлмайди. 

Арабларда эр-хотин орасидаги муомалада ҳаром сўзини талоқ ўрнида ишлатиш урф бўлиб қолган экан. Фалончи хотинини ҳаром қилибди деса, талоқ қилибди деган бўлар экан. 

Қадимда ҳаммомга борилса, «биз ҳаммомга келдик», дейилса, «Киринглар», деб киргизиб юборар экан. «Қанча пулинг бор, бир соати шунча сўм» дейилмас экан. Ярим соат, бир соат ўтириб, ювиниб чиқиб, атаганини ташлаб кетаверган. Ана шу урфга кирган.

Хос урф деганда, маълум бир минтақа, иқлим, шаҳар, қишлоқ ёки муайян тоифанинг одамлари ўзаро ўрганиб қолишган нарсалар тушунилади. 

Мисол учун, ироқликлар отни добба дейишар экан. Бу қовлий урфга мисол. Тожир одам дафтарига ёзиб борган нарсани ҳужжат қилса бўлар экан. «Мана дафтаримга ёзиб қўйибман, сен фалон вақтда иккита кўйлак олиб кетиб пулини бермаган экансан», деса, гапи инобатга олинар экан. 

Урф шаръан эътиборга олиниши ва олинмаслиги жиҳатидан иккига бўлинади: 

саҳиҳ урф ва фосид урф.

1. Саҳиҳ урф.

Саҳиҳ урф одамлар орасида танилиб қолган, лекин ҳаромни ҳалол, ҳалолни ҳаром қилмайдиган урфдир. 

Мисол учун, истисноъ ақди бўлганда харидор «бойвоши» бериши. Бизда ҳозир одамлар буни рус тилидан олиб «заклад» деб ўрганишган. Арабчада «ъарбун» дейилади, бизда «байъ боши», яъни байънинг бошидан бериб туриладиган маблағ. Ана шуни бериш саҳиҳ урф экан. 

Шунингдек, аёл маҳридан бир қисмини олмагунча эри тайёрлаб қўйган уйга бормаслиги ҳам саҳиҳ урф ҳисобланади. Никоҳ бўлган бўлса ҳам, отасиникида ўтираверади. «Боргин» деса, «олдин маҳрини берсин», дейди. Маҳрини бермагунча, эр аёлига бир ёққа юр дейишга, нафсини хоҳлашга ёки бошқа иш қилишга ҳаққи йўқ. Фақат, аёл ўзи рози бўлса, ҳаққи бор. Йўқ деса, гуноҳкор бўлмайди, итоат маҳр бергандан кейин бўлади. 

Совчи қўйиб турган томон келинга олдиндан, келинликка номзод сифатида берган нарсалар ҳадя ҳисобланиши, маҳр ўрнига ўтмаслиги ҳам саҳиҳ урф экан.

2. Фосид урф.

Ҳалолни ҳаром, ҳаромни ҳалол қилган урф «фосид урф» ҳисобланади. Фосид урф одамлар орасида тарқалган бўлади. Уни кўпчилик қилади. Лекин шариатга тўғри келмайди. Шунинг учун, бу «фосид урф» дейилади. 

Мисол учун, рибо тарқалган бўлиши мумкин. Одамлар қилаяпти-ю, деб ўша ишни қилишга мўмин-мусулмон кишининг ҳаққи йўқ. 

Аёлларнинг номаҳрамлар билан аралаш-қуралаш бўлиши ҳам фосид урф. Зиёфатларда маст қилувчи ичимликларни тарқатиш, ўйинга тушиш ва бошқалар. Буларнинг ҳаммаси шариатда йўқ, фосид урф ҳисобланади.

Урфнинг шариатда ҳужжатлиги. 

Фосид урфга амал қилинмайди. Чунки, у шаръий далилларга ва шариатнинг аҳкомларига тамоман зид нарса. 

Шунинг учун, урф қандай урф бўлишидан қатъиназар дастурга, умумий низомга мухолиф бўлса, уни қонун деб эътибор қилинмайди. Шунингдек, шариат нуқтаи назаридан, рибовий муомалалар, ғарар – алдамчилик ёки ноаниқлик асосидаги муомалалар ҳеч вақт мумкин деб айтилмайди. Чунки, бу нарсалар шариатда келган насс(матн)ларга хилофдир.

Аммо, урф саҳиҳ – тўғри бўлса, бу қонунчиликда ҳам, қозичиликда ҳам, ижтиҳодда ҳам эътиборга олинади. Чунки, саҳиҳ урф шариат аҳкомларига хилоф эмас ва у шариат аслларининг бирортаси билан тўқнашмайди. Шунинг учун ҳам, уламолар, одат муҳкам шариатдир, урф билан собит бўлган нарса худди шариатдаги далил, насслар билан собит бўлган нарсадекдир, дейишган. 

Саҳиҳ урфни эътиборга олиш далили шуки, бу урф инсонларнинг ҳожатларига мулойим келади, улардан тангликни кўтаради, машаққатни қайтаради. Агар саҳиҳ урфни эътиборга олинмайдиган бўлса, инсонлар танглик ва торликка тушиб қоладилар. Батаҳқиқ, шариат арабларнинг баъзи урфларини эътироф қилган. Агар улар шариат асосларига тескари бўлмайдиган, умумий қоидаларидан чиқмайдиган бўлса. 

Мисол учун, биров бировни хато тарийқасида ўлдириб қўйса, унинг хуни қотилнинг ота тарафдан бўлган қариндошларининг зиммасига тушади. Араблар аввалдан шуни қилиб келган. Исломдан олдин ҳам қилишган. Ислом ҳам шу урфларини тасдиқлаб, иқрор қилган. 

Уйланишда эр-хотин ўртасида куфув-тенглик бўлишини йўлга қўйиш маъноси ҳам шунга ўхшаш. Бу ҳам урф асосида бўлган нарсалардан. 

Валий бўлиш, ҳамда мерос олиш масаласида асаба – ота тараф қариндошлик эътиборга олинган. Яъни, насл жиҳатидан ота тарафдан бўлган қариндошларнинг валий бўлиш ва мерос олиш ҳаққлари бўлган.

Аммо, фосид ва зарарли урфларни шариат қабул қилмаган. Рибо, қимор, қизларни тириклайин кўмиб юбориш ва аёлларни меросдан маҳрум қилиш каби зарарли урфларни шариатимиз қабул қилмаган, буларни ботилга чиқарган.

Урф ўзи мустақил далил ҳисобланмайди. Кўпинча у маслаҳатул мурсалага амал қилиш орқали юзага чиқади. Урфни насслар, оят-ҳадисларни тафсир қилишда ишлатиш мумкин, риояси эътиборга олиниши мумкин. 

Урф билан оммни хос қилиш мумкин, мутлақни муқайяд қилиш мумкин. 

Гоҳида урфни қолдириб, қиёсни тарк қилишга ҳам тўғри келиб қолади. Ижтиҳод пайтида янги пайдо бўлган масалаларни ҳал қилиш учун урфга суяниш ҳам мумкин.

Шунинг учун ҳам, фуқаҳолар: шариатда мутлақ – қайдсиз келган барча нарсалар, агар уни забт қилиб турувчи нарсаси бўлмаса, луғатда ҳам бир тайин қилувчи нарсаси бўлмаса, урфга қайтилади, деганлар. Мисол учун, ўғриликни қайд қилиш учун ҳарзни – қўриқлашни шарт қилинган. Ҳарз – молни эгаси беркитиб-тўсиб, ўғирланишини қийинлаштириб қўйишидир. Биров дўконнинг эшигини ёпган эди-ю, эшикнинг тешигидан бир нарса думалаб ташқарига чиқиб қолибди. Шуни олган одам ўғри ҳисобланмайди ва унинг қўли кесилмайди. Чунки, бу ерда ҳарз йўқ. Олинган мол одамнинг кўзини ўйнатиб чиқиб турибди. Агар унинг эшигини ёпиб, қулфлаб, «ёпиқ» деган ёзувни осиб қўйганда, қўл тиқса олиб бўлмайдиган ҳолатда ойнани синдириб олса, ўғри ҳисобланади ва қўли кесилади. 

Урфда ҳарзсиз турган молни олган одам «ўғри» дейилмас экан. Яъни, эгаси томонидан яхшилаб беркитиб қўйилмаган мол-мулкни ўғирлаган одам қўли кесиладиган даражадаги ўғри деб айбланмайди. 

Шунингдек, икки киши олди-сотди қилиб, тарқалиб кетишди. Ажрашиш билан савдо битди. Кейин айниб қолса, нариги тараф «Йўқ, оғайни, савдо охирига етган. Айнишга ҳаққинг йўқ», деса, у ҳаққ бўлади. Агар бу ерда хиёрни шарт қилмаган бўлса, албатта. 

Ҳайзда ҳам, урфга биноан, ҳар бир хотиннинг ўзининг ҳолати, одати бор. 

Қўриқ ерларни ўзлаштириш. Қуриб ётган, ҳеч ким қарамайдиган ерни биров бориб сув чиқариб, дарахт экиб, ўраб олса, ўзиники бўлади. Бу ҳам урф билан собит бўлган.

Биров бошқанинг молини ғасб қилган эди. Мол эгаси ҳалиги одамни топиб, молини куч билан олса ҳам, урфда ўз молини қайтариб олган бўлади.

Унинг татбиқ этилиши. 

Фуқаҳолар урфнинг тақозосига бир неча масалаларда амал қилганлар. Шулардан бири, истисноънинг мубоҳ деб эълон қилинишидир. Чунки, одамлар бу нарсага ўрганиб қолган, улар шу амалга муҳтож. Шу нарса бўлмаса, қийналиб қолинади. Аслини олганда, бу нарса йўқ нарсани сотишдан иборат. Йўқ нарсани сотиш эса, шариатда мумкин эмас. Лекин, бу ерда фарқ бор. Йўқ нарса осмондаги қуш эмас, дарёдаги балиқ эмас, балки қилиниши лозим бўлган дераза ёки эшик. Уста озроқ пул олиб турмаса, хом-ашё топа олмайди. Пулнинг бир қисмини олдиндан олиб, қолганини битириб бергач олади. Бу иш урф бўлиб қолган. Бу ерда хиёнат йўқ, алдаш йўқ, умумий қоидадаги каби, бутунлай йўқ нарса ҳам эмас. Хом-ашёси бор, энди шу нарсаларни олиб, ясаб берса, ортиқча гапга ҳожат йўқ. 

Унашиб қўйиб юрган пайтда уй учун тайёрланган нарсаларнинг ҳаммаси келиннинг сепига айланиши ҳам урф билан собит бўлган. 

Биров бир уйни сотди. Уйнинг тепасида болохона бор. Болохони айтмасдан савдо қилишди. Кейин уйнинг эгаси келиб, «Болохонасини айтмабмиз, бу меники бўлади, ўзим кириб-чиқиб тураман, дейишга ҳаққли эмас. Урфда мана шу болохона ҳам манзилга қўшилиб кетган. 

Шунингдек, мева, сабзавот ва кўкатларни, шакли кўриниб қолган бўлса, сотса бўлар экан. Қовун, анжир, узум, бақлажон, ошқовоқ кабилар ҳам шунга ўхшаш. Урфда зарурат юзасидан бу амалга рухсат берилгани учун. Аслида эса, йўқ нарсани сотишдан иборат бўлгани учун, бу ишга рухсат йўқ. 

Шариат бўйича, савдо қилаётганда устига шарт қўйиб бўлмайди. Харидор «Сендан сотиб олган нарсам бир йил ичида бузилиб қолса, тузатиб берасан», деб шарт қўя олмайди. Лекин ҳозирги пайтда баъзи бир уйда ишлатиладиган асбоб-ускуналар: музлатгич, соат, радио, кир ювиш машиналари ва бошқаларни сотаётганда бир йиллик ёки уч йиллик кафолати билан сотилади. Шу муддат ичида бузилиб қолса, сотувчи томон тузатиб беради. Урф шуни қабул қилган, ўрганилган, кафолат деган нарса бор. Бўлмаса, тез бузиладиган нарсаларни сотиб, одамларни алдаш кўпайиб кетиши мумкин. Шу тарафларини эътиборга олиб, бунга рухсат берилган.

Вақф қилишнинг лафзлари ҳам ўзининг замонасида тарқалган гап-сўзлар билан бўлади. Ҳанафийлардан Муҳаммад ибн Ҳасан раҳматуллоҳи алайҳи кўчар мулкни кўчмас мулкдан алоҳида вақф қилса бўлади, деганлар. Ўзи, аслида, ҳанафийлар абадийликка вақф қилади, дейдилар. Бу ерда фақат кўчмас мулкни вақф қилиш керак, деган гап чиқади. Лекин одамлар ўрганиб қолгани учун, Муҳаммад ибн Ҳасан, кўчар мулкни ҳам вақф қилса бўлади, деган эканлар.

Урфнинг ўзгариши ила ҳукмнинг ўзгариши.

Урфнинг шариатда эътиборга олингани ва фақиҳлар унинг асосида баъзи ҳукмлар чиқарганидан кейин, мазкур ҳукмлар турли бўлди. Бунинг сабаби урфларнинг турли бўлгани эди. Зотан, асл ўзгарса, унга боғлиқ нарсанинг ҳам ўзгариши турган гап.

Шунинг учун, бир мазҳабнинг имомлари ҳам урф-одатнинг ўзгаришини эътиборга олиб бир масалада турли ҳукмлар чиқарганларини кўрамиз. Шунингдек, кейинги уламолар олдингиларига хилоф қилганларининг шоҳиди бўламиз. Бу каби ихтилофларни уламоларимиз аср ва замон ихтилофи, ҳужжат ва бурҳон ихтилофи эмас, дейдилар.

Мазкур ихтилофларга баъзи мисоллар келтириб ўтамиз:

1. Имом Абу Ҳанийфа раҳматуллоҳи алайҳи ҳадд ва қасосдан бошқа масалаларда гувоҳларнинг сиртқи адолатларига қараш билан кифояланар ва уларни текшириб ўтирмасдан, гувоҳлигини қабул қилишни маъқул кўрар эди. Шаръий истилоҳ билан айтганда, «тазкия»ни шарт қилмас эди. 

«Тазкия»дан мурод қозини яхши таниган шахс воситасида гувоҳнинг адолатини аниқлаш ва унинг аҳволини ўрганишдир. Кейинги уламолардан баъзилари тазкиянинг ўрнига гувоҳга ҳаққ ила гувоҳлик бериш ҳақида қасам ичириш ҳақида фатво берганлар.

Абу Ҳанийфа раҳматуллоҳи алайҳининг даврларида одамларда аҳли солиҳлик устун бўлгани учун, гувоҳларнинг гапини тазкиясиз қабул қилишга рухсат берган эдилар.

Аммо, имом Абу Юсуф ва Муҳаммад раҳматуллоҳи алайҳимонинг даврига келганда одамларнинг ҳоли ўзгариб, уларнинг ичида ёлғончилик тарқалиб, кўпгина ҳуқуқлар зое бўлишни бошлагани учун, Абу Ҳанийфа айтганидек, гувоҳнинг зоҳирий адолатини эътиборга олиб, тазкиясиз гувоҳлигини қабул қилиш зарар келтирадиган бўлиб қолди. Шунинг учун ҳам, икковлари мазкур зарарни дафъ қилиш учун барча ҳуқуқларда гувоҳларнинг тазкиясини шарт қилиб қўйдилар.

2. Абу Ҳанийфа раҳматуллоҳи алайҳи султондан бошқадан мажбурлаш юзага чиқмайди, дер эдилар. Яъни, бир ношаръий ишга султон мажбурласа, мажбурланган шахс узрли ҳисобланади. Бошқа одамнинг мажбурлаши узрга ўтмайди, дер эдилар.

Абу Юсуф ва Муҳаммад раҳматуллоҳи алайҳимо: султондан бошқадан ҳам мажбурлаш содир бўлади, дейишди.

Абу Ҳанийфа раҳматуллоҳи алайҳидан бу гапнинг чиқиши у кишининг даврида султондан бошқада куч-қудрат бўлмагани сабабли эди. Абу Юсуф ва Муҳаммад раҳматуллоҳи алайҳимонинг даврларига келиб ҳолат ўзгарди ва султондан бошқадан ҳам мажбурлаш содир бўладиган бўлди. Улар ўз вақтларидаги ҳолатни эътиборга олиб, мажбурлаш султондан ҳам, ундан бошқадан ҳам содир бўлади, дейишди.

3. Ҳанафий мазҳаби бўйича, зўравон бировдан зўрлик билан тортиб олган нарсасига унинг қийматини орттирадиган нарсани зиёда қилса, нарсанинг эгаси икки ишдан бирини ихтиёр қилиш ҳаққига эга эканига қарор қилинган эди. Истаса, тортиб олинган нарсасини қайтариб олиб, зиёданинг қийматини берар ёки тортиб олинган нарсани зўравонда қолдириб, ўзи уни тўлатиб олар эди. Шунда, эгасининг ҳам, зўравоннинг ҳам ҳаққи сақланган бўларди. Агар зўравон тортиб олинган нарсага нисбатан унинг қийматини пасайтирадиган иш қилса, эгаси нуқсонни тўлатиб олиш ҳаққига эга эди.

Сўнгра имом ва икки соҳиби, агар бир шахс кийимни зўравонлик билан тортиб олса ва уни қорага бўяб қўйса, деган масалада ихтилоф қилдилар. Абу Ҳанийфа раҳматуллоҳи алайҳи: бу унинг қийматига нисбатан нуқсондир, дедилар. Абу Юсуф ва Муҳаммад раҳматуллоҳи алайҳимолар: бу худди сариқ ёки қизилга бўяган каби унинг қийматига зиёдадир, дейишди.

Ушбу ихтилофнинг сабаби урфга қайтади. Абу Ҳанийфа раҳматуллоҳи алайҳининг даврларида бани умаййаликлар қора кийим кийишмас ва у нарса қораланар эди. Икки соҳибнинг даврига келганда эса, бани аббосликлар қора кийим кийишар ва бу рангни ўзларига шиор қилиб олишган эди. Шунинг учун, бу рангдаги кийим мақталарди. Бас, икки тараф ҳам ўз давридаги урфга муносиб ҳукм чиқарган эди.

4. Ҳанафий мазҳаби уламоларининг иттифоқ қилишларича, Қуръон таълими учун ҳақ олиш жоиз эмас. Чунки, бу иш тоат ва ибодат бўлиб, бошқа тоат ва ибодатларга ҳақ олиб бўлмагани каби бу ишга ҳам ҳақ олиб бўлмайди. Ушбу ҳукм уни чиқарган уламоларнинг замонига муносиб эди. Ўша пайтларда Қуръон муаллимларига расмий равишда маош берилар эди. Аммо, вақт ўтиши билан вазият ўзгарди. Қуръон муаллимларига расмий маош берилмай қўйди. Энди муаллимлар Қуръон таълими ила машғул бўлсалар, оч қоладиган, маош касбига уриниб кетишса, Қуръон зое бўладиган бўлди. Бу икки ҳолат ҳам Қуръон таълими учун ҳақ олишни манъ қилувчи ҳукмдан келиб чиққан зарарга айланиб қолди.

Кейинги уламолар бу ҳолатни кўрганларидан кейин мазкур ҳукмдан қайтдилар ва Қуръон таълими, имомлик, азон ва бошқа тоатлар учун ҳақ олиш жоизлиги ҳақида фатво чиқардилар. Чунки, уларнинг замонида, катта имомлар замонига хилоф равишда, урф ўзгарган эди.

5. Ҳанафий мазҳаби имомларининг иттифоқига биноан, сотилаётган ҳовлини кўришда унинг сиртини ва баъзи ҳужраларини кўриш кифоя қилади. Худди шу кўриш, Ҳанафий мазҳаби бўйича, харидорга берилган кўриш ихтиёрини соқит қилади.

Аммо, кейинги уламолар бу фикрдан қайтдилар ва ҳовлининг барча ҳужраларини кўриш шарт, дедилар. Чунки уларнинг замонида ҳовли қуриш урфи ўзгариб кетган эди. Аввалги пайтларда ҳужраларни бир хилда қуриш одати бор эди. Шунинг учун, улардан баъзисини кўриш ҳаммаси ҳақида илм ҳосил қилиш учун кифоя қилар эди. Кейинги уламолар даврида ҳовли қуриш урфи ўзгарди. Бир ҳовлида турли ҳужралар қуриш урф бўлади. Шунинг учун, барча ҳужраларни кўриш эҳтиёжи туғилди.

Кўриб турибмизки, урф шариат, қозилик ва фатвонинг сермаҳсул манбаъларидан биридир. Шариатда урфни эътиборга олишнинг ўзи ислом фиқҳининг барча замон ва маконларга салоҳиятли экани, сермаҳсуллиги, ҳамиша нақиронлигининг ёрқин далилидир.

 

Саккизинчи далил. Биздан олдингиларнинг шариати

 

«Шаръу ман қоблана» – «Биздан олдингиларнинг шариати»дан мурод, Аллоҳ таоло биздан олдин ўтган умматларга Иброҳим, Мусо, Довуд, Ийсо алайҳимуссаломга ўхшаш Ўз Анбиёлари орқали жорий қилган шариатларидир. Бу мавзуда ана ўша аҳкомлар бизнинг шариатимиздан бир бўлак ҳисобланадими, биз уни қилишимиз керакми ёки йўқми, деган масала ҳақида сўз кетади.

Шаръу ман қоблананинг қисмлари. 

Ўтган анбиёларнинг шариатлари икки қисмга бўлинади.

Биринчи қисм: бизнинг шариатимизда, Қуръонда, суннатда зикри келмаган ҳукмлар. 

Бу ҳукмлар бизга шариат бўлмаслигига ҳамма уламоларимиз иттифоқ қилишган.

Иккинчи қисм: Қуръонда зикри келган ўтган умматларнинг аҳкомлари бўлиб, улар уч турга бўлинади.

Биринчи тури, бизнинг шариатимиз томонидан насх қилинган аҳкомлар. 

Бундай ҳукмлар бизга шариат ўрнида бўлиши мумкин эмаслигига уламолар иттифоқ қилишган. 

Мисол учун, Аллоҳ таоло Қуръони Каримнинг «Анъом» сурасида айтади: «Ва яҳудий бўлганларга барча (бутун) туёқлиларни ҳаром қилдик. Мол ва қўйдан эса, уларга ёғларини ҳаром қилдик. Магар орқа ва ичакларидаги ёки суякка аралашган ёғлари (ҳалолдир). Бу, зулмлари учун уларга берган жазоимиздир. Албатта, Биз ростгўймиз» (146-оят). 

Оятда биз «(бутун) туёқли» деб таржима қилганимиз сўз «туёғи иккига ёки кўпга бўлинмаган ҳайвонлар», деган маънодадир. Бундай ҳайвонлар туя, туяқуш, ўрдак ва шунга ўхшаш, оёғидаги туёғи бутун (битта) бўлган ҳайвонлардир. 

«Ва яҳудий бўлганларга барча (бутун) туёқлиларни ҳаром қилдик.»

Ана шундай ҳайвонларни Аллоҳ таоло яҳудийларга ҳаром қилган. Шунингдек:

«Мол ва қўйдан эса, уларга ёғларини ҳаром қилдик. Магар орқа ва ичакларидаги ёки суякка аралашган ёғлари (ҳалолдир)».

Аллоҳ таоло яҳудийларга мол ва қўйларнинг оятда истисно қилинганидан бошқа ёғларини ҳам ҳаром қилган.

«Бу, зулмлари учун уларга берган жазоимиздир. Албатта, Биз ростгўймиз.»

Демак, бандалар томонидан содир этилган зулм уларнинг ризқи Аллоҳ таоло томонидан торайтирилишига сабаб бўлиши ҳам мумкин экан.

Аммо, бу оятдаги ҳукм бизнинг шариатимизда Аллоҳ таолонинг «Анъом» сурасидаги қуйидаги оят ила, Ўз каломи орқали насх қилинган: 

«Менга ваҳий қилинган нарсада таомланувчи учун ҳаром қилинган нарсани топмаяпман. Магар, ўлимтик ёки оқизилган қон ёки тўнғиз гўшти бўлса, албатта, у ифлос, ҳаромдир. Ёхуд фосиқлик ила Аллоҳдан ўзганинг номига сўйилган бўлса (ҳаромдир). Бас, киши музтар бўлиб, маза талаб қилувчи ва тажовузкор бўлмаган ҳолида (истеъмол қилса). Албатта, Роббинг мағфират қилгувчи ва раҳимли зотдир», деб айт» (145-оят).

Бу оятда бизга ҳаром қилинган нарсалар айтилмоқда. Аммо буларнинг ичида туёқ, чарви ҳақида ҳеч қандай гап йўқ.

Яна ўтган қавмларнинг бизнинг шариатимиз томонидан насх қилинган ҳукмларига мисол келтирадиган бўлсак, аввалги қавмларга уруш вақтида қўлга тушган ўлжалар ҳаром қилинган эди, аммо бизнинг шариатимизда ҳалол қилинди. 

Жобир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: 

«Менга, мендан олдин ҳеч кимга берилмаган беш нарса берилди: Менга бир ойлик масофадаги кучли қўрқинч ила нусрат берилди. 

Менга ер масжид ва покловчи нарса қилинди. Бас, менинг умматимдан кимга намоз ўқиш етса, ўқисин. 

Менга ўлжалар ҳалол қилинди, мендан олдин ҳеч кимга ҳалол қилинмаган эди. 

Менга шафоат берилди. 

Набий ўз қавмига хос қилиб юборилар эди, мен барча одамларга умумий қилиб юборилдим», – дедилар». 

Бешовларидан фақат Абу Довуд ривоят қилмаган.

Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламдан олдинги Набийларга душман билан бўлган урушда қўлга тушган ўлжаларни олиш, улардан фойдаланиш ҳалол қилинмаган эди. Улар ўлжаларга эга бўлолмас, улардан фойдаланмас эдилар. Баъзилари ўлжаларни бир ерга тўплаб, ўт қўйиб кетар эдилар. 

Кейинчалик баъзи Набийларнинг умматлари ўз дийнлари, Набийлари таълимотига хилоф равишда ўлжаларни олишган бўлиши мумкин.

Аллоҳ таоло бу масалада ҳам Ўзининг охирги Набийи Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга лутфу карам кўрсатди. Ислом душманларига қарши олиб борилган шаръий урушларда тушган ўлжаларни ҳалол қилди. Бунинг ҳукми Қуръони Каримнинг «Анфол» («Ўлжалар») сурасида баён қилинган. Тушган ўлжаларнинг бешдан бири Аллоҳ ва Унинг Расули учун ажратилади. Қолгани эса, мужоҳидларга махсус тартиб асосида тақсимлаб берилади.

Шунингдек, ўтган умматларнинг баъзиларида биров тавба қилмоқчи бўлса, ўзини-ўзи ўлдириши керак эди. Бу ҳукм бизда насх қилинди. Бировнинг кийимига нажосат тегиб қолса, ўша ерини қирқиб ташлаши керак эди, бу ҳам бизда насх қилиниб, ювиш билан тоза ҳолга келадиган бўлди.

Иккинчи тури, бизнинг шариатимизда иқрор қилинган ҳукмлар. 

Бу биз учун шариат бўлади. Бу ҳақда хилоф йўқ.

Мисол учун, рўза. Аллоҳ таоло «Бақара» сурасида айтади: «Эй, иймон келтирганлар! Сизлардан аввалгиларга фарз қилинганидек, сизларга ҳам рўза фарз қилинди» (183-оят). 

Демак, ўтганлар ҳам тутган, биз ҳам тутамиз. 

Шунингдек, қурбонлик қилиш ҳам аввал ўтган шариатларда бўлган.

Зайд ибн Арқам розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Ё Расулуллоҳ! Бу қурбонликлар нима?» – дедик.

«Отангиз Иброҳимнинг суннати», – дедилар».

Ҳоким ривоят қилган.

Яъни, бу амални Иброҳим алайҳиссалом қилганлар, улардан кейин ҳам қилишган, биз ҳам қилаяпмиз.

Учинчи тури, Аллоҳ таоло Қуръони Каримда бизга қисса қилиб берган ёки Расулуллоҳ алайҳиссалом тилларидан зикр қилинган, аммо инкор ҳам, иқрор ҳам қилинмаган аҳкомлар. 

Яъни, маълум ҳукм ҳақида хабар келган, аммо уни инкор ҳам қилинмаган, иқрор ҳам қилинмаган. Мана шу нарса тўғрисида хилоф бор. 

Мисол учун, яҳудийлар шариатининг қасос ҳукми тўғрисида Аллоҳ таоло «Моида» сурасида айтади: «Биз унда уларга жонга–жон, кўзга–кўз, бурунга–бурун, қулоққа–қулоқ, тишга–тиш ва жароҳатларда қасос вожиб, деб ёздик. Ким у(қасос)ни кечиб юборса, бу унга каффоротдир...» (45-оят).

Яъни, Биз Тавротда яҳудийларга жиноятчилардан қасос олишни вожиб деб ёздик. Жонга–жон, яъни, одам ўлдирганнинг ўзи ҳам ўлдирилади. Кўзга–кўз, яъни, бировнинг кўзини кўр қилгандан унинг ҳам кўзини кўр қилиш ила қасос олинади. Бурун, қулоқ, тиш ва бошқа аъзолар, шунингдек, етган жароҳатларга ҳам шунга ўхшатиб қасос олинади.

Бу оятда яҳудий шариатида жорий қилинган ҳукмнинг хабари бор, лекин бизга ўтадими, ўтмайдими, баёни йўқ. 

Аллоҳ таоло Солиҳ алайҳиссаломнинг «Қамар» сурасида келган қиссаларида айтади: «Ва уларга, албатта, сув ораларида тақсимланганининг хабарини бер. Ҳар бир ичишга (ўз вақтида) ҳозир бўлинар» (28-оят).

Бу оятда ҳам Солиҳ алайҳиссалом қавми шариати ҳақида хабар берилмоқда. Аммо, бу ҳам бизда шариат сифатида қабул бўлиб амал қилинадими, йўқми, ҳеч гап йўқ.

Шаръу ман қаблана(Биздан олдингиларнинг шариати)нинг худди шу тури ҳақида уламоларимиз турли фикрларни айтганлар. Бу масалани келгусида ўрганамиз, иншоаллоҳ.

Шаръу ман қаблана(Биздан олдингиларнинг шариати)нинг шариатимизда ҳужжатлиги.

Аввал айтиб ўтилганидек, ушбу масалада уламолар ва фуқаҳолар икки қисмга бўлинишган. 

Ҳанафийлар жумҳури, моликийлар, баъзи шофеъийлар ва имом Аҳмад, у кишидан қилинган рожиҳ ривоятга қараганда: «Ўзимиздан олдин ўтган умматларнинг шариати, агар саҳиҳ бўлса, бизга ҳам шариат бўлади», деганлар. 

Бу ҳақдаги тасдиқ Расулуллоҳ алайҳиссаломга ваҳий орқали хабар қилинган бўлсагина уларнинг шариати бизга ҳам шариат бўлади. Бошқа дийндагиларнинг ўзгариб кетган китобидаги ҳукмни олиб, ўзимизга татбиқ қиламиз, дея олмаймиз. 

Ўз Китобимизда ва Расулуллоҳ алайҳиссалом томонларидан айтилган бўлса, қабул қилинади ва унга амал қилинади.

Мисол учун, ҳанафийлар наздида, бир мусулмон зиммийни ўлдириб қўйса ёки бир аёл киши эркак кишини ўлдириб қўйса, қотилни ҳам ўлдирилади. Яъни, мусулмон зиммийни ўлдириб қўйди. Аслида, иккови тенг эмас. Лекин шундай бўлса ҳам, барибир, зиммийни ўлдирган мусулмон қотил қасос тарийқасида ўлдирилади. Эркак киши хотин кишини ўлдирди. Аслида, иккови тенг эмас. Қотил эркакни бу ҳолатда жинояти жазосига ўлдирмай, бошқа чора кўрилса ҳам, бўлаверади. Лекин, барибир, хотин кишини ўлдирган қотил эркак қасос тарийқасида ўлдирилади. 

Чунки, Қуръони Каримнинг «Моида» сурасида Тавротдан келтирилган қиссада: «Биз унда уларга жонга – жон, кўзга – кўз, бурунга – бурун, қулоққа – қулоқ, тишга – тиш ва жароҳатларда қасос вожиб, деб ёздик. Ким у(қасос)ни кечиб юборса, бу унга каффоротдир. Ким Аллоҳ нозил қилган нарса ила ҳукм юритмаса, ўшалар золимлардир» (45-оят).

Яъни, Биз Тавротда яҳудийларга жиноятчилардан қасос олишни вожиб деб ёздик. Жонга–жон, яъни, одам ўлдирганнинг ўзи ҳам ўлдирилади. Кўзга–кўз, яъни, бировнинг кўзини кўр қилгандан унинг ҳам кўзини кўр қилиш ила қасос олинади. Бурун, қулоқ, тиш ва бошқа аъзолар, шунингдек, етган жароҳатларга ҳам шунга ўхшатиб қасос олинади.

Ушбу ҳукм Ислом шариатида ҳам ўзгартирилмасдан қабул қилинган.

Оятда «нафс»ни «жон» дейилган, эркак жон, аёл жон деб ажратилмаган. «Шаръу ман қоблана шаръун лана» шу ерда зоҳир бўлади. 

Шофеъийлар ўзларининг рожиҳ қавлларида ҳамда ашъарийлар, мўътазилий ва шийъалар: «Шаръу ман қоблана лайса шаръан лана», яъни, биздан аввал ўтганларнинг шариати бизга шариат эмас, – дейишади.

Биринчи гуруҳнинг, яъни «шаръу ман қоблана шаръун лана» дейдиганларнинг далиллари.

Биз айтаётган нарса, яъни биздан олдингиларнинг шариати Аллоҳ таоло нозил қилаётган шариатлардан бир шариатдир ва унинг насх қилинганига далил йўқ. Бу нарсаларни Аллоҳ таоло ҳикоя қилиб келтириши зимний – ишора йўли билан келтирилган далилдир. Шунинг учун ҳам унга амал қилиш керак, дейишади ва қуйидаги далилларни келтиришади:

1. Аллоҳ таоло «Анъом» сурасида айтади: «Ана ўшалар Биз уларга китобни, ҳукмни ва Набийликни берган зотлардир. Агар анавилар буларга куфр келтирсалар, батаҳқиқки, Биз уларга куфр келтирмайдиган қавмни вакил қилиб қўйганмиз. 

Ана ўшалар Аллоҳ ҳидоят қилган зотлардир. Бас, уларнинг ҳидоятига эргаш. Сен: «Мен сизлардан бунинг учун ҳақ сўрамасман. У оламлар учун эслатмадан иборат, холос», деб айт» (89-, 90-оятлар).

Зикр қилинган Набийлар алайҳиссалом Аллоҳ ҳидоят қилган зотлардир. Аллоҳдан келган ҳидоят эса, доимо эргашиш зарур бўлган нарсадир. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам иқтидо қилишлари лозим ҳидоят ҳам шу ҳидоятдир. Кишилар даъват қилинадиган ҳидоят ҳам шу.

2. Аллоҳ таоло «Наҳл» сурасида айтади: «Сўнгра сенга: «Иброҳимнинг ҳаққа мойил миллатига эргаш. У мушриклардан бўлмаган эди», деб ваҳий қилдик» (123-оят).

Эй Муҳаммад, сенга юборган тавҳид дийни ҳам Иброҳимга юборган ҳаққа мойил дийннинг ўзгинасидир. У мушриклардан бўлмаган эди. Муваҳҳидлардан эди. Шунинг учун ҳам Иброҳимнинг ҳақийқий миллатига эргашинглар.

3. Аллоҳ таоло «Шууро» сурасида айтади: У зот сизларга дийн этиб Ўзи Нуҳга васият қилган ва Сенга (эй Муҳаммад) ваҳий қилган нарсамизни ҳамда Иброҳим, Мусо ва Ийсоларга васият қилган нарсамизни баён қилди. «Дийнни барпо қилингиз ва унда тафриқага тушмангиз», деди» (13-оят).

Ушбу оятдан самовий дийнларнининг асли бир эканлиги очиқ-ойдин кўриниб турибди. Ушбу оятда «сизларга» деб қилинаётган хитоб ҳазрати Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг умматларигадир. «Васият» сўзи эса, ҳар бир таъкидлаб, уқдирилиб, аҳамиятли экани алоҳида англатилган гап маъносини билдиради.

4.    Ибн Аббос розияллоҳу анҳу Сод сурасининг: «Довуд, Биз уни фитнага учратганимизни билди, Роббига истиғфор айтди ва рукуъга йиқилиб, тавба қилди» (24-оят) оятини ўқиб туриб сажда қилганлари собит бўлган экан. Кейин «Ўшаларнинг ҳидоятига эргаш» деган оятни ўқиб қўйган эканлар. Демак, у кишининг ўша амаллари Довуд алайҳиссаломга эргашганларини кўрсатган.

5. Уламолар фарз намози қазо қилинган бўлса, уни қазо қилиб ўқиш вожиблигига Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг «Ким намозидан ухлаб қолса, эслаганда ўқиб олсин», – дедилар ва орқасидан «Ва намозни Менинг зикрим учун қоим қил» оятини тиловат қилдилар», деган ҳадисларини далил қиладилар. Аслида, бу оят Мусо алайҳиссаломга бўлган хитобдир. Агар Набий алайҳиссаломдан ўзларидан олдинги Мусо алайҳиссаломнинг шариатларига эргашишлари талаб қилинмаганда, буни ўқимас эдилар. 

6. Набий алайҳиссаломнинг ҳузурларига яҳудий эркак-аёлни зинода ушлаб олиб келиб, ҳукм чиқариб бер, дейишганда, Тавротда нима ҳукм бор, деб сўраганлари ва ўша ҳукмни жорий қилганлари. 

Ибн Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: 

«Зино қилган бир яҳудий эркак ва бир яҳудий аёлни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига олиб келинди. Шунда у зот яҳудийларга қараб: 

«Зино қилган шахсга Тавротда нимани топасизлар?» – дедилар. 

«Иккисининг юзига қора суртиб, бир ҳайвонга тескари мингазиб, айлантирилади», – дейишди.

«Агар ростгўй бўлсаларингиз, Тавротни келтиринглар» – дедилар у зот.

Тавротни келтириб, қироат қилишди. Қачонки, тошбўрон ояти келганда, ўқиётган уни қўли билан тўсди. У ундан олдинги нарсани ва кейинги нарсани ўқиди. Шунда, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан бирга турган Абдуллоҳ ибн Салом: 

«Амр қилинг, қўлини кўтарсин!» – деди.

У қўлини кўтарган эди, остидан тошбўрон ояти чиқди. Ул зот амр қилдилар, икковларини тошбўрон қилинди. 

«Мен икковларини тошбўрон қилганлар ичида эдим ва эркакнинг ўз жасади ила аёлни тошлардан тўсаётганини кўрдим», – деди Ибн Умар».

Бешовлари ривоят қилишган. 

7. Фуқаҳолар шериклик молдан замонига қараб фойдаланиш жоизлигига иттифоқ қилишган. Бир муддатда тушганини сен оласан, ундан кейинги муддатда тушганини сен оласан, деб бўлиб бериш жоиз деганлар. Ана шу ҳукмни улар Солиҳ алайҳиссаломнинг қиссаларида келган тақсимдан олганлар.

Аллоҳ таоло «Қамар» сурасида айтади: «Ва уларга, албатта, сув ораларида тақсимланганининг хабарини бер. Ҳар бир ичишга (ўз вақтида) ҳозир бўлинар» (28-оят).

Бу оятда туя билан Самуд қавми ўртасида сувнинг кунма-кун тақсимлангани тўғрисида гап бораётибди. 

Эй Солиҳ, сен Самуд қавмига сув улар билан туя орасида тақсимланганини, бир кун улар, бир кун туя сув ичиши кераклигини айт. Ҳар томон ўзининг сув ичиш навбати келгандагина чашмага сув ичгани ҳозир бўлади.

8. Уламолар муайян бир иш учун мукофот беришга «Юсуф» сурасидаги қуйида оятни далил қилганлар: «Уни келтирган кишига бир туя юк. Мен унга кафилман», деди» (72-оят).

Яъни, хизматкорлардан бири ҳамманинг номидан, ким подшоҳнинг йўқолган идишини келтирса, унга мукофот тарийқасида бир туя юк бераман, деди.

9. Ҳанбалий мазҳабида маҳрнинг бир қисмини манфаат берадиган амал билан адо қилиш ҳам мумкинлигига ўтган умматлардан бири бўлмиш Шуъайб алайҳиссаломнинг шариатидан олинган маънони далил қилинади. 

Чунки, «Қосос» сурасида келган оятда Мусо алайҳиссаломга қизларнинг қари отаси қуйидагиларни айтган: «У: «Менга саккиз йил ишлаб беришинг шарти билан, шу икки қизимдан бирини сенга никоҳлаб бермоқчиман, агар ўн йилни тамомласанг, бу сенинг ишинг. Мен эса, сенга машаққат қилишни истамасман. Иншоаллоҳ, менинг солиҳ кишилардан эканимни кўрасан», деди» (27-оят).

Демак, ўша шариат ҳукми бўйича маҳр иш бўлган. Буни ҳанбалий мазҳаби фақиҳлари аввалгиларнинг шариатидан қабул қилинган.

Иккинчи гуруҳнинг яъни, аввал ўтган қавмларнинг шариати бизга шариат бўлмайди деганларнинг далиллари.

1. Аллоҳ таоло Қуръони Каримнинг «Моида» сурасида айтади:  Сизлардан ҳар бирингизга алоҳида шариат ва йўл қилиб қўйдик. Агар Аллоҳ хоҳласа, ҳаммангизни бир уммат қилиб қўяр эди. Аммо, У сизларни Ўзи ато этган нарсада синамоқ истайдир» (48-оят). 

Мана бу ерда ҳар бир умматнинг шариати ўзи учун мустақил эканига оятдан очиқ далил келиб турибди. Бизнинг шариатимиз ўзидан олдин келган бошқа ҳамма шариатларни насх қилгувчидир. Фақат, шариатимиз иқрор қилган нарсалар қолади, бошқаси насх бўлади, дейишади «шаръу ман қоблана шаръун лана»ни инкор қилувчилар. 

Уларнинг айтган бу гапларига жавоб шуки, бизнинг шариатимиз ўзига хилоф нарсаларни насх қилади. Хилоф бўлмаса, насх бўлмайди. Бундай нарсалар бизга ҳам зимнан(ишора йўли Билан) шариат бўлади. Чунки, бу ҳам Аллоҳ таолонинг ҳукми. Зеро, Қуръони Карим ўзидан олдин келган Таврот ва Инжилни тасдиқловчидир. 

Яна мисол келтирсак, қасос аввалги шариатларда ҳам бўлган, бизда ҳам қолди. Зино ва ўғриликнинг ҳадди ҳам шундай бўлди.

Котибларнинг кўпчилиги биринчи фикрни қўллаб-қувватлашган, лекин доктор Ваҳба Зуҳайлий ва бошқалар иккинчи фикрга мойилроқдир. «Чунки, – дейишади улар, – аввал зикри келган ҳукмларни бизнинг шариатимизда Қуръоннинг ўзида зикр қилиш билан ёки Набий алайҳиссаломнинг суннатлари билан алоҳида, янгитдан жорий қилинган».

Мулоҳаза қилиб кўрсак, «шаръу ман қоблана шаръун лана» ўзи мустақил далил эмас. Балки Қуръон ва Суннатда келган амалга далолат қилади. Аллоҳ таоло Қуръони Каримда ёки Расулуллоҳ алайҳиссалом ҳадисларида айтмаган бўлсалар, «шаръу ман қоблана шаръун лана» бўлмайди. 

Демак, буни Қуръон ва Суннатда келган нарса сифатида қабул қилсак ҳам бўлаверади.

 

Тўққизинчи далил. Саҳобийнинг мазҳаби

 

Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг саҳобаларидан бирларининг фикри, ижтиҳоди ва фиқҳий фатволари собит бўлган бўлиб, нақл қилинган бўлса, ана шуни «саҳобийнинг мазҳаби» дейилади.

Усулул фиқҳ уламолари наздида саҳобий – Расулуллоҳ алайҳиссаломга учрашиб, мўмин бўлиб, у кишини узоқ вақт лозим тутган шахс. 

Усулчилардан бошқаларнинг наздида, Расулуллоҳ алайҳиссаломни кўриб, иймон келтирган бўлса, бўлди. 

Раъйга ва ижтиҳодга ўрин қолмаган жойда саҳобанинг гапи олинишига ҳамма уламолар иттифоқ бўлишган. Бу борада ҳеч қандай хилоф йўқ. Чунки, бу Расулуллоҳ алайҳиссаломдан ривоят қилинган бўлиш эҳтимоли бор нарсанинг ўрнини босади. Раъй ва ижтиҳодга ўрин қолмайдиган катта ишларда саҳобалар ўзларича бирор сўз айтишмайди. Расулуллоҳ алайҳиссаломдан эшитишган ёки кўришган ёхуд у зот шунга ўхшаш нарсани тасдиқлаганларини билишади. Лекин «Расулуллоҳ алайҳиссаломдан эшитдим» демасдан гапиришади. 

Яна, саҳобалар ҳаммалари очиқ-ойдин ижмоъ қилган ва унга бирор киши хилоф қилмаган нарсани саҳобаларнинг қавли сифатида қабул қилинишига иттифоқ қилинган. 

Мисол учун, момонинг мерос олиши ҳақидаги масала. Ҳазрати Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳунинг даврларида момонинг мероси ҳақида масала кўтарилган. Бир момо «Менинг набирам ўлди, ундан меросимни олиб бер», деб келади. Қарасалар, бу ҳақда ҳеч гап йўқ, кейин саҳобаларни тўплаб, «Онанинг ўрнига олтидан бирини олади», деб фатво берганлар. Шундай фатво чиққан, ижмоъ бўлган, ҳеч ким хилоф қилмаган ва шу пайтгача юриб келади. 

Шунингдек, саҳобийлардан биттасининг ўз ижтиҳоди билан айтган гапи бошқа саҳобийга ҳужжат бўлмаслигида ҳам хилоф йўқ. Мисол учун, ҳазрати Абу Бакр розияллоҳу анҳу бир гапни ижтиҳод қилиб айтсалар, шу гапни Умар розияллоҳу анҳу олишлари шарт эмас. У киши ҳам ўзлари шу масалада ижтиҳод қилишлари мумкин. Икковлари тенг. Бу ҳам уламолар орасида хилофи йўқ нарсалардан бири. 

Аммо, бир саҳобий ижтиҳод билан фатво берган бўлса, тобеъин, табаъа тобеъинлар олиши керакми ёки йўқми? Ундан кейин, ўша фатво бизгача келган бўлса, олишимиз керакми ёки йўқми? Бу шаръий ҳужжат ҳисобланадими ёки йўқми? Ихтилоф ана шулар тўғрисида. 

Саҳобийнинг мазҳаби хусусида уламоларнинг фикрлари.

Саҳобийнинг мазҳаби шаръий ҳужжат бўлиши ё бўлмаслигида уламоларимиз икки хил ижтиҳод қилишган. Биринчи тараф, шофеъийлар, ашъарийларнинг жумҳури, мўътазилалар ва шийъалардан иборатдир. Улар: «Саҳобийнинг мазҳаби ҳужжат эмас», дейишади. 

Иккинчи тараф, ҳанафий, моликий ва ҳанбалийлар: «Саҳобийнинг мазҳаби шаръий ҳужжатдир», дейишади.

Биринчи тараф ўзларининг «Саҳобийнинг гапи шаръий ҳужжат эмас» деган сўзларига қуйидаги далилларни келтирадилар:

Саҳобийнинг гапи бир мужтаҳиднинг гапи билан баробар. Чунки, саҳобийлар маъсум эмас, фақат Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг ўзлари маъсумлар. Демак, маъсум бўлмаган, ижтиҳод қилаётган кишидан чиқаётган гапларнинг хато бўлиши ва унутиш содир бўлиши эҳтимоли бор. Шундай экан, буни «бошқаларга шаръий ҳужжат бўлади» дейишга ҳаққимиз йўқ. 

Шунингдек, саҳобаларнинг ҳузурида тобеъинлар ижтиҳод қилса, ўзлари иқрор бўлишар эди. Тобеъинлар саҳобалар билан яшаб туриб, баъзан уларнинг гапларига тескари, хилоф гапларни айтишар эди. Агар саҳобийнинг гапи саҳобийдан бошқаларга ҳужжат бўладиган бўлса, тобеъинлар бу ижтиҳодни қилмас эди, саҳобаларга хилоф гапларни гапирмас эди. Гапирганда ҳам, саҳобалар инкор қилиб, жим тур, деб қайтарган бўлишар эди. Бундай гап бўлгани йўқ. 

Бунинг мисоли: Али розияллоҳу анҳу амирул-мўъминийн бўлиб турганларида совутларини йўқотиб қўйганлар. Уни излаб юришса, бир яҳудий кўтариб кетаётган экан. Хуллас, талашиб-тортишиб, гап ўша вақтдаги Ислом диёрининг қозиси қози Шурайҳга етади. Қози даъвогар тараф билан хусуматчи тарафни ўзининг мажлисига чақиради. Ҳазрати Алини юқорироққа ўтқазишганда, йўқ, ўша яҳудий билан тенгма-тенг бўлиши керак, деб пастга ўтқазганлар. «Совут сизники эканлигига гувоҳингиз борми?» – деб сўралганда, Ҳазрати Али «Ўғлим Ҳасан», – дедилар. «Йўқ, бола ўз отасининг фойдасига гувоҳлик бериши мумкин эмас», – деганлар қози Шурайх. Ҳазрати Али ўз ижтиҳодлари бўйича, ўғил отасига гувоҳлик бериши мумкин деб, ўғилларини етаклаб келдилар. Саҳобий бўлмаган қози Шурайҳ эса, ҳазрати Алининг, яъни саҳобийнинг гапини қайтарди. «Бола ўз отасининг фойдасига гувоҳлик бера олмайди», деди. Шу ерда саҳобийнинг ижтиҳоди қолиб, тобеъиннинг ижтиҳоди ўтиб кетди. Агар саҳобийнинг айтган гапи бошқалар учун, жумладан тобеъин учун ҳужжат бўлиб, уни олишлари лозим бўлганда, шу ерда Али розияллоҳу анҳу бу гапни айтарди. 

Ҳазрати Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу маълумки Ислом умматининг илм денгизи, буюк саҳобий, улкан олим эдилар. У кишининг ҳаётларида ҳам шундай бир нодир воқеа содир бўлган экан. Бир одам «ўғлимни сўяман» деб назр қилибди. Бу назр нотўғри, болани сўйиб бўлмайди. Энди, назрнинг ўрнини босадиган иш қилиш керак. Ибн Аббос розияллоҳу анҳунинг олдиларига келишса, у киши ижтиҳод қилиб, «Болангни сўйишинг мумкин эмас, энди назрингни ўрнига қўйиш учун юзта туя сўясан», деди. У кишининг хаёллари Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг боболари Абдулмуттолибнинг назрига кетган. Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг боболари Абдулмуттолиб «Ўнта ўғил кўрсам, ўнинчисини сўяман» деб назр қилганди. Ўнинчиси Абдуллоҳ бўлди. Уни сўймасдан, ўрнига 100та туя сўйганди. Шунинг учун, сен ҳам 100та туя сўйсанг, назрингга вафо қилган бўласан, деди.

Шунда тобеъинлардан Масруқ «Ибн Аббоснинг фатвоси тўғри эмас», деди. «Битта қўй сўйсанг, кифоя. Аллоҳ ҳазрати Исмоил алайҳиссаломнинг ўрнига сўйиш учун битта қўй туширган, сенинг ўғлинг Исмоилдан афзал эмас», деди. 

Бу ҳам ижтиҳод, лекин ўрнида ва яхши ижтиҳод. Ибн Аббос розияллоҳу анҳу «Тўхта, мен саҳобийман, Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг амакисининг ўғлиман, мен айтганда, сен нима қилаяпсан бу ерда», демаганлар. Хўп, деб қабул қилганлар. Масруқнинг ўзи мавлолардан, араблардан ҳам эмас.

Анас ибн Молик розияллоҳу анҳу ҳам буюк саҳобийлардан, Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг ходимлари, улардан бирор нарса ҳақида сўрашса, «Саййидимиз Ҳасандан сўранглар», дер эдилар. Ҳасан Басрий раҳимаҳуллоҳ тобеъин. Катта саҳобийлардан бирлари масалани тобеъинга ўтказаяпти. Шунинг ўзи саҳобийнинг гапи бошқалар учун ҳужжат эмас, яъни мажбурий амал қилдириладиган нарса эмаслигига далилдир, дейишади.

Иккинчи тараф ўзларининг «Саҳобийнинг гапи бошқаларга шаръий ҳужжат бўлади» деган мазҳабларига қуйидаги далилни келтирадилар: 

Саҳобийнинг ижтиҳодда бошқа мужтаҳидларга ўхшаб хато қилиш эҳтимоли бўлса ҳам, кўпинча саҳобийнинг гапи ҳаққа, тўғрига мувофиқ бўлади. Чунки, саҳобийларнинг ҳар бирлари илми камолга етган зотлар. Улар араб тилини ниҳоятда яхши билади, шариатда одил, фазлу карам эгалари ҳисобланишади. Шу билан бирга, улар оятларнинг нозил бўлиш сабабларини, қандай ҳолатда ва нима сабабдан нозил бўлганлигини яхши билишади. Ҳадисларнинг ворид бўлиш сабабларини ҳам яхши билишади ва Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг тасарруфотларига шоҳид бўлишган. 

Улар шариатнинг мақсадлари тўғрисидаги илмни ҳам яхши ўзлаштиришган. Унинг хусусиятларини яхши билишади. Бу нарсаларда бошқа мужтаҳидлар саҳобийларга тенглаша олишмайди. 

Шунинг учун, саҳобийнинг гапи бошқа мужтаҳидларникидан юқори туради ва унга амал қилинади, дейишади.

Бу далиллардан зоҳир бўладики, саҳобийнинг фикри бўладиган бўлса, бошқа мужтаҳидларникидан устун қўйилиши бор экан. Бир масалада саҳобий бир фикр айтган, саҳобий бўлмаган мужтаҳидлар бошқача бир фикрни айтган бўлса, саҳобийники устин бўлиши керак. 

Лекин шу гапнинг ўзини Қуръон ва Суннат савиясидаги ҳужжат дея олмаймиз. Олиш керак, вожиб, олмаса, тарки вожиб бўлади, гуноҳкор бўлиб қолинади, деган маънодаги таъкидни қила олмаймиз. Қуръонда ҳам, суннатда ҳам саҳобийларнинг шахсий фикрига амал қилиш вожиб ёки суннат деган гап йўқ. 

Энди, воқеъликка назар соладиган бўлсак, тобеъинлар баъзан саҳобаларга хилоф қилишган ва буни саҳобаларнинг ўзлари ҳам қабул қилишган, рози бўлишган. Агар саҳобийнинг мазҳаби худди Қуръон ва Суннат каби шаръий далил бўлиб, уни олиш лозим бўладиган бўлса, тобеъинлар бунга амал қилишлари керак эди. Бўлмаса, улар гуноҳ, маъсият ҳолига ўтиб қолган бўлишарди.

 

Ўнинчи далил. Саддуз-зароиъ

 

«Зароиъ» сўзи луғатда «зарийъа»нинг жамъи бўлиб, бир нарсага етиш учун васийла бўладиган нарсага айтилади.

Усулул фиқҳ уламолари наздида эса, у бирор манъ қилинган нарсага етишиш учун васийла бўладиган, ўз ичида фасод ва зарарни жамъ қилган нарсадир. 

«Садд» сўзи эса, «тўсиш» маъносини билдиради.

«Саддуз-зароиъ» бирор манъ қилинган нарсага етишиш учун васийла бўладиган, ўз ичида фасод ва зарарни жамъ қилган нарсани тўсишни ифода этади.

Бошқа баъзи уламоларнинг таърифлашларича, «Зарийъа сиртидан мубоҳ(рухсат берилган) масала бўлиб, у ила манъ қилинган нарсага амал қилишга йўл топилади. Бу таърифга биноан, зарийъани «шариат манъ қилган нарсани қилишга баҳона ва ҳийла топиш» дейишимиз мумкин бўлади.

Мисол учун, ҳаромнинг васийласи ҳаром бўлади. Яъни, ҳаромга етказадиган нарса ҳам ҳаромдир. 

Вожибнинг васийласи вожиб, фарзнинг васийласи фарз бўлади. Зино қилиш ҳаром, ана шу эътибордан, унга олиб боручи васийла бўлмиш бегона аёлнинг авратига қараш ҳам ҳаром бўлади. Чунки, бегона аёлнинг авратига назар солиш фоҳиша ишга олиб бориш хавфи бор. 

Ҳаж фарз қилинган, демак, Байтул Ҳаромга саъй қилиб юриб бориш, ҳаж ибодати қилинадиган жойларга юриб бориш ҳам фарз бўлади. Чунки, шуларни юриб ўтмаса, фарз ибодатини қила олмайди. 

Шариат бандаларни бир ишга таклиф қилган бўлса, ана шу таклифга васийла бўлган ҳар бир нарса ҳам қилиниши лозим бўлади. Шариат бир ишдан қайтарган бўлса, ана шу ишга олиб борадиган ҳар бир нарса ҳаром бўлади. 

Зарийъа билан муқаддиманинг орасидаги фарқ. 

Бир нарсанинг вужудга келишига асос бўлган нарса «муқаддима» бўлади. Қасд қилинган нарсанинг юзага чиқиши муқаддимага боғлиқ бўлади. Муқаддима бўлса, қасд қилинган нарса бўлади, бўлмаса, йўқ. Агар ўша муқаддима бўлмаса, бирор киши қасд қилинган мўлжални юзага чиқаришга қодир бўлмайди.

«Зарийъа» эса, бир нарсага олиб борувчи васийла бўлади. Зарийъада эриштириш, мақсадга йўллаб қўйиш каби нарсалар бор. 

Мисол учун, биров девор урмоқчи, девор кўтаришдан олдин пойдевор қилмаса, девор бўлмай қолади. Демак, пойдевор муқаддима ҳисобланади. Биров томнинг устига чиқмоқчи, томнинг устига шоти(нарвон) қўйиб чиқади. Бу ерда шоти зарийъа, яъни, васийла бўлади. Муқаддима эмас. Яъни, чиқиш учун восита. 

Юқоридаги таъриф ва шартларга биноан, Аллоҳ таолонинг «Нур» сурасидаги қуйидаги қавли зарийъа бўлади: 

 

«Махфий зийнатларини билдириш учун оёқларини (ерга) урмасинлар» (31-оят).

Жоҳилият даврида аёллар оёқларига ҳам турли тақинчоқлар, қўнғироқлар тақиб олишар экан. Кейин эса, эркакларнинг эътиборини жалб этиш учун оёқларини ерга қаттиқ-қаттиқ уриб юриб, ҳалиги тақинчоқларнинг овозини чиқаришар экан. Бу эса, ўз навбатида, эркакларнинг шаҳватини қўзғаган, аёлнинг ортидан тушиб хиралик қилишига сабаб бўлиши ва охир-оқибат бу иш зинога олиб бориши мумкин бўлган.

Шунинг учун, махфий зийнатларни ошкор этиш мақсадида ўша зийнатларнинг овозини қасдан чиқаришга ҳаракат қилиш ҳам Исломда тақиқланди.

Руҳшунос олимларнинг таъкидлашларича, баъзи одамларда аёлларнинг чиройини кўриб, шаҳвати қўзимаса ҳам, улардаги зийнатларнинг овозидан ҳирслари уйғонар экан. Ҳолбуки, Қуръони Карим бу ҳақийқатни бир минг тўрт юз йил муқаддам эътиборга олган.

Ушбу ояти каримадан олинган қоидага биноан, мўмина-муслима аёлларга бегона эркакларнинг шаҳватини қўзғатиб, фитнага сабаб бўлмасликлари учун нафақат ҳирсни қўзғатадиган овоз бериш, балки шунга восита бўлиб қоладиган бошқа нарсалар ҳам жоиз эмас. Шунинг учун ҳам мўмина-муслима аёлларнинг кўчага хушбўй атирлардан сепиб чиқишлари ман қилинган.

Имом Насаий бундай ривоят келтиради: «Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу ўзларига йўлиққан бир аёлдан хушбўй ҳидни сезиб қолиб: 

«Эй, Жабборнинг бандаси, масжиддан келдингми?!» – дедилар. У аёл: 

«Ҳа», – деб жавоб қайтарди. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу: 

«Мен ўз ҳабибим Абул Қосим соллаллоҳу алайҳи васалламдан: 

«Аллоҳ таоло ушбу масжидга хушбўй атир сепиб келган аёлнинг намозини, то у аёл жунубликдан кейин ғусул қилгандек ғусл қилмагунича, қабул қилмайди», деганларини эшитганман, – дедилар».

Имом Термизий Абу Мусо ал-Ашъарий розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ҳар бир кўз зинокордир. Қайси бир аёл атир сепиб олиб, бир мажлис аҳли олдидан ўтса, бундоқдир, бундоқдир», – деб оғир нарсани айтганлар.

Шунингдек, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам аёлларнинг ширали овоз билан эркаклар эътиборини тортишини ҳам манъ қилганлар.

Аллоҳ таоло «Анъом» сурасида айтади: 

 

«Уларнинг Аллоҳдан ўзга ибодат қиладиганларини сўкмангиз. Бас, билмасдан зулм ила Аллоҳни сўкиб юрмасинлар» (138-оят).

Бу ердаги амр ҳам зарийъа, муқаддима эмас. Чунки, мушрикларнинг Аллоҳ субҳанаҳуни сўкиши фақат шу ишга боғлиқ эмас, бошқа ерда ҳам сўкаверишади. Аллоҳни тан олмасдан, ўзининг олиҳасини мақтаб, нима қилса қилиб юришади. Лекин мўмин уларнинг олиҳасини сўкдими, албатта, улар қайтариб Аллоҳни сўкиши турган гап. Мўминларнинг уларни олиҳасини сўкиб қиладиган иши Аллоҳнинг сўкилишига васийла бўлиб қолмасин.

Зарийъаларнинг турлари.

Имом Шотибий зарийъаларни уларнинг ортидан келадиган зарар ва фасодлар эътиборидан тўрт қисмга бўлган.

Биринчи қисм.

Зарийъани адо этиш мафсада – бузуқликка олиб бориши қатъий, бошқа йўл йўқ. 

Мисол учун, биров ҳовли дарвозаси орқасига чуқур қазиб қўйибди. Қоронғида келган одам эшикни очиб қадамини босса, чуқурга тушиб, ҳалок бўлади. 

Бу ҳам зарийъа, манъ қилинган. Ким шу ишни қилса, шариат манъ қилган ишни қилган бўлади ва унда ҳалокатга учраганнинг хунини тўлаб беради.

Иккинчи қисм.

Зарийъани адо этиш нодир ҳоллардагина фасод ва бузуқликка олиб боради. 

Қудуқ қазилса, биров тушиб кетмаслик эҳтимоли кўпроқ бўлган бир ер бор. Очиқ, ҳамма тарафи кўриниб турадиган, одатда, қудуқ қазиб юрилган жойлар. Лекин тушиб кетиш хавфи бор. Оддий қудуқларга ҳам, одатда ҳайвонлар, одамлар тушиб кетиб туради, лекин камдан-кам. 

Ёки одатда одамлар еса зарар кўрмайдиган овқатларни сотиш. Рухсат бор сотаверади. Аммо, гоҳида айниб қолиши, бировга ёқмай қолиши, касал одам еса, касали зиёда бўлиб кетиш ҳоллари бор, лекин бу нодир. 

Шундай ҳолатларда, яъни фойда ғолиб келадиган ишларда изн берилади, қилинаверилади. Нодир нарсалар эътиборга олинмайди. Одатда, ҳар бир фойдали ишнинг ҳаммаси 100 фоиз фойда бўлмайди. Нодир ҳолларда унинг зарари чиқиши ҳам бор. Лекин бундай пайтларда ғолибият эътиборга олинади. 

Учинчи қисм.

Бир нарсани адо этиш кўпинча фасод ишларга олиб боради, нодир ҳолатларда эмас. Бу иш тўғри бўлмаса керак, деб гумон ҳам қилинади. 

Мисол учун, икки тараф урушаяпти. Улардан бири қурол сотиб олмоқчи. «Нима қиласан?» десанг, «Уйимга олиб бориб қўяман», деса ҳам, барибир, урушга ишлатади, чунки ўзи урушиб турибди. 

Ёки биров узум сотиб ўтирибди, олгани келгандан «Узумни нима қиласан?» деб сўрамайди, сотаверади. Лекин узумдан ароқ қилиб сотадиган савдогар келиб олмоқчи бўлса, сотмайди. Чунки, у олса, ундан вино, ароқ қилиш эҳтимоли кўпроқ. Яъни, гуноҳ ишга юриш гумони ғолибдир. 

Гуноҳ ишга юрадиган одамга бир нарсада кўмакчи бўлиш эса, мусулмон одамга тўғри келмайди.

Тўртинчи қисм.

Бир ишни адо қилиш кўпинча фасод ишга, бузуқликка олиб боради, ғолиб ҳам эмас, нодир ҳам эмас. 

Мисол учун, бир муддатдан кейин нархини тўлаш йўли билан сотиладиган нарсалар. Сиртдан бу савдо тўғрига ўхшайди. Лекин аслида, ботинида рибога хизмат қилади. Моликий ва Ҳанбалий мазҳаблари наздида, бу иш ҳаром ҳисобланади. Чунки, бу нарса кўп ҳолларда рибога олиб боради. Бу масалада рибога қасд қилиш воқеълиги кўп бўлганлиги риоя қилинади ва ундан кўпгина фасод ишлар келиб чиқиши эътиборга олинади. 

Шариат кўпчилик ҳолатларда зарарга ва бузуқликка олиб борадиган нарсалардан бир қанчасини ҳаром қилган, гарчанд у ғолиб бўлмаса ҳам. Мисол учун, хамр-ароқ тайёрловчилар хамрни тайёрлашда ишлатадиган идишларда мева шарбатини (набийзни) тайёрлаш ҳам манъ қилинган. Чунки, ана шу идишларнинг ичида хамрга айлантириб қўйиш хусусияти бор. Аслида бўлмаса ҳам, эҳтимоли бор. 

Шунинг олдини олиш учун, ошқовоқ каби ўсиб турадиган, ичини кавлаб туриб тайёрланган идишларда меванинг сувини ачитиб ичадиган қилманглар, деб қайтарилган. 

Бегона аёл билан холий қолиш ҳам ҳаром қилинган. Ўзи, аслида, бу иш билан ҳеч нарса бўлмайди. Лекин ўша туриш узоқ давом этса, зинога ёки бирор фоҳиша ишга сабаб бўлиб қолиш хавфи бор. 

Шунингдек, аёл кишининг ёлғиз ўзининг маҳрамсиз сафар қилиши ҳам ҳаром қилинган, чунки бунда ҳам баъзи ҳаром ишларнинг воқеъ бўлиш хавфи бор, кўпчилик вақтларда. Аёл киши сафарда ёлғиз бўлса, қийналиши, турли кутилмаган ҳолатларга учраши, жумладан, ўғри-муттаҳамларнинг ҳужумига дучор бўлиши каби эҳтимоллар кўп. Ана шунга ўхшаш зарар ва бузуқликларнинг йўлини тўсиш учун аёл кишининг маҳрамсиз сафарга чиқиши манъ қилинган. 

Масжидларни қабрларнинг устига бино қилиш ёки уларга қараб намоз ўқиш манъ қилинган. Чунки, бу ҳолат узоқ давом этса, одамларда қабрга топиниш пайдо бўлиши хавфи бор. Зотан, аввалги ширк амаллари ҳам айнан шу ҳолатдан келиб чиққан. Бас, қабрга топинишга васийла бўлгани учун, масжидларни қабрларнинг устига бино қилиш ёки уларга қараб намоз ўқиш манъ қилинган.

Бир аёлнинг устига аммасини ёки холасини никоҳлаб олиш ҳам манъ қилинган. Чунки, бундай никоҳ амма-жиян ва хола жиян орасидаги қариндошлик алоқаларининг бузилишига васийла бўлиб қолиши. Силаи раҳмни бузиш эса, шариатда ҳаром қилинган. Бас, шариат ҳаром қилган силаи раҳмни бузишга васийла бўлгани учун, аёлнинг устига аммасини ёки холасини никоҳлаб олиш ҳам манъ қилинган. 

Иддада ўтирган аёлга совчи қўйиш ва никоҳлаб олиш ҳам ҳаром. Совчиликка рухсат берилса, хотин ёлғон гапириб «Келинг, совчимисиз, менинг иддам чиқиб турибди», деб қўйиши мумкин. Ёки никоҳлаб олинса, «Иддангиз тугагандан кейин менинг уйимга борасиз» дейилса, «Менинг иддам тугади» деб одам юбориши мумкин. Шариат ҳаром қилган ушбу нарсаларга васийла бўлгани учун, иддадаги аёлга совчи қўйиш ва уни никоҳлаб олиш ҳам ҳаром қилинган. 

Шунингдек, вафотнинг иддасида ўтирган аёлга ўзига хушбўй суртиш, зийнатланиш ва шу каби бошқа ишлар, яъни уни хотин қилиб олишга қизиқтирувчи нарсалар ҳам манъ қилинган. Чунки, бу иш ҳам шариат ҳаром қилган ишга васийла бўлиши хавфи бор. 

Қарздорнинг ҳадяси ҳам, аслида, рибога айланиб қолинишидан қўрқиб манъ қилинган. 

Қотилга мерос бериш манъ қилинган, чунки «меросни тезроқ олай» деб қотиллик қилиб қўйиш хавфи бор. 

Саддуз-зароиъ ҳақида уламоларнинг фикрлари.

Саддуз-зароиъ Моликий ва Ҳанбалий мазҳабларида усулул фиқҳнинг аслларидан биттасидир. Уни Шофеъий ҳам, Абу Ҳанийфа ҳам баъзи ҳолатларда олганлар, лекин бошқа ҳолатларда олмаганлар. 

Саддуз-зароиъ шариатда бор, деганлар ўз гапларига Қуръон ва Суннатдан далил келтирадилар.

Аллоҳ таоло «Бақара» сурасида айтади: 

«Эй, иймон келтирганлар! «Роъина» деманглар, «унзурна» денглар ва тингланглар. Ва кофирларга аламли азоб бўлур» (104-оят).

Имом Абу Баракот Насафий ривоят қиладиларки, саҳобаи киромлар ўрганишлари лозим бўлган нарсаларни сабоқ олсалар, Набий алайҳиссолату вассаломга: «Роъина», яъни кузатиб туринг, тушуниб, ўзлаштириб олайлик, дейишар экан. 

Аммо яҳудийлар мусулмонларни таҳқирлаш учун шу ҳолатдан ҳам фойдаланишибди. Улар ўзларининг иброний тилларида худди «роъина» каби талаффуз этиладиган, лекин сўкиш, масхара маъносида ишлатиладиган сўзни Расули Акрам соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келганда айтадиган бўлишибди. Сиртдан, худди саҳобаи киромларга ўхшаб, кузатиб туринг, қараб туринг, деган бўлишади-ю, аслида, ниятлари у кишини сўкиш, масхара қилиш бўлади. 

Шунда Аллоҳ таоло мусулмонларга «роъина» сўзини шу маънодаги «унзурна» билан алмаштиришни буюрди. Яъни, «бизни риъоя қилиб туринг» ўрнига «бизга назар солинг» деган иборани ишлатишга амр қилди.

Мана шу ерда саддуз-зароиъ бўлаяпти. Мазкур сўзнинг ўрнига бошқа сўзни алмаштириш ила мусулмонларга зарар келишига васийла бўлган нарсанинг йўли тўсилмоқда. 

Аллоҳ таоло «Аъроф» сурасида айтади: 

 

«Улардан денгиз соҳилида бўлган қишлоқ ҳақида, шанба кунида ҳаддан ошганлари, шанбалик кунларида балиқлари очиқ келиб, шанбалик қилмаган кунлари келмагани ҳақида сўра. Қилган фосиқликлари туфайли уларни шундай синаймиз» (163-оят).

Оятдаги бу хитоб Набий Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга қаратилгандир. Аллоҳ ул зотга яҳудийлардан уларнинг тарихида бўлиб ўтган машҳур воқеъа ҳақида сўрашга амр қилмоқда.

Денгиз соҳилида жойлашган бир қишлоқ бўлган экан. Уни яҳудийларнинг ўзлари яхши биладилар. Ўша соҳил бўйидаги қишлоқда яҳудийлар жамоаси яшар эдилар. Бани Исроилнинг талабларига биноан ҳафтанинг шанба куни улар учун байрам, дам олиш куни қилиб белгиланди. Бу кун уларга ишлаш ва тирикчиликка уриниш ҳаром қилинди. Соҳил бўйидаги мазкур қишлоқда яҳудийлар учун катта синов бўлди. Шанба куни балиқлар соҳилга келиб, очиқ-ойдин кўриниб, кўзларини ўйнатиб юрар эди. Шанба кунидан бошқа куни эса, ҳеч бир балиқ кўринмасди. 

Шунда Бани Исроилдан баъзилари чидаб тура олмай, манъ қилинган амрни буздилар. Ривоятларда келишича, улар шанба куни алоҳида тўсиқлар ташлаб, соҳилга келган балиқларни қайтиб кета олмайдиган қилиб қўйишар ва якшанба куни йиғиб олишар, шу билан бирга, «Биз Аллоҳнинг амрини бузганимиз йўқ», шанба куни дам олдик, ов қилганимиз йўқ, дер эдилар.

Аллоҳ таоло мана шу ерда Ўзи ҳаром қилган нарсага васийла топиб ҳийла қилганларни қораламоқда. Демак, бу қоралашдан холий бўлиш учун унинг аксини қилиш саддуз-зарийъани ишга солиш лозим бўлади.

Саддуз-зароиъга суннатдан келтирилган далиллар. 

 

Ҳасан ибн Али розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади:

«Расулуллоҳнинг:

«Сени шакка солган нарсани қўйиб, шакка солмаган нарсага ўт», деганларини эшитдим».

Термизий, Аҳмад ва Ибн Ҳиббон ривоят қилишган.

Шак-шубҳали нарсани қилиш ҳаромга зарийъа – васийла бўлиб қолиши бор. Шунинг учун ҳам, шакка солган нарсани тарк қилиш ила саддуз зароиъ – зарарга олиб бориши мумкин блган васийлани тўсишни ишга солиш керак бўлади.

 

Нўъмон ибн Башир розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: 

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: 

«Албатта, ҳалол очиқ-ойдиндир. Албатта, ҳаром очиқ-ойдиндир. Ва икковлари орасида шубҳали нарсалар бордир. У (шубҳали) нарсаларни одамларнинг кўплари билмаслар. Бас, ким шубҳалардан сақланса, дийни ва обрўси учун покланган бўлади. Ким шубҳаларга тушса, ҳаромга тушади. Бу худди қўриқхона атрофида (ҳайвон) боққан чўпонга ўхшайди. Ундан ўтлаб қўйиши осон».

Яъни, қўриқхонага яқин келманглар, яқин келсангиз, ичига кириб қолиб, жиноятчи бўлиб қоласизлар, дейиляпти. Яқин келманглар, дейилишининг ўзи саддуз-зароиъдир. 

 

Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:

«Бир киши ота-онасини сўкиши гуноҳи кабийралардандир», – дедилар. 

«Қандай қилиб сўкади?» – дейишди.

«Бир одамни сўкади. У эса, унинг ота-онасини сўкади», – дедилар». 

Бу ердаги саддуз-зароиъ – ўз ота-онасининг сўкилишига сабаб бўлмаслик учун бировнинг ота-онасини сўкмаслик алоҳида таъкидланаяпти. 

Мана шу ўтган далиллар саддуз-зароиънинг Қуръон ва суннатда келган, ҳамма иттифоқ бўлган далилларидир. 

Яна уламолар гуноҳ ва душманчилик ишларида ёрдам бериш мутлақо мумкин эмаслигига иттифоқ қилишди. Масалан, ароқхўрга ароқ ичишига ёрдам бўладиган ишга ёрдам бермаслик керак, «пиёла бериб тур» деса, бермаслик керак. 

Бошқа гуноҳларда ҳам шу. Бир гуноҳни содир этишга кўмак бўладиган ишни умуман тақдим қилмаслик керак. Бу муттафақун алайҳ нарсалардан. 

Шунингдек, мусулмонлар жамоасига озор берадиган нарсани ҳам қилмаслик керак. Бунга ҳам уламолар иттифоқ қилишган. Мисол учун, одамлар юрадиган йўлга чуқур қазиб қўйиш. Одамларга озор бўлади, унга тушиб кетиш эҳтимоли бор ёки айланиб ўтиш керак бўлади. Ёки таомларига заҳар ташлаб қўйиш. 

Шунингдек, мушрикларнинг бут-санамларини сўкиб бўлмайди. Чунки, уларни сўкилса, Аллоҳни сўкишларига сабаб бўлиб қолади. Бу ҳақда оятдан далил бор.

Аллоҳ таоло «Анъом сурасида айтади:

 

«Уларнинг Аллоҳдан ўзга ибодат қиладиганларини сўкмангиз. Бас, билмасдан зулм ила Аллоҳни сўкиб юрмасинлар. Шундай қилиб, ҳар бир умматга амалини зийнатлаб қўйдик» (108-оят).

Яъни, мусулмон киши мушрикнинг санамини сўкса, бундан ғазабланган мушрик ҳам жавобан Аллоҳ субҳонаҳу ва таолони сўкишига сабаб бўлади. Бу турган гап. Чунки:

«Шундай қилиб, ҳар бир умматга амалини зийнатлаб қўйдик».

Инсон табиати шундай. Қилаётган амали ўзига гўзал ва зийнатли кўринаверади. Ҳатто, бутун инсоният қабоҳат деб иттифоқ қилган ишни мақташга сўз топади. Шунингдек, мушрикларга ҳам ўз ширклари жуда ҳам зийнатли бўлиб туюлади. Ана шу эътибордан, уларнинг бутлари ҳақоратланган чоғда ғазабланишлари мумкин. Мусулмон одам одобли бўлгани учун ҳам бу ишни қилмаслиги керак. Аллоҳга ҳавола қилиб қўяверса, у ёғини Аллоҳнинг Ўзи билади.

Уламолар ҳам яхшиликка, ҳам ёмонликка йўл бўладиган ва уларни қилишдан одамларга манфаат етадиган нарсани қилиш мумкинлигига иттифоқ қилишди. Мисол учун, узум экиш. Узумни ҳалол-пок йўл билан, ширинлик сифатида, лаззат учун ҳузур қилиб ейиш ҳам мумкин, уни ачитиб ҳаром ичимликка айлантириш ҳам мумкин. Икки эҳтимол ҳам бор. Хайр-яхшилик ҳам бор, шарр-ёмонлик ҳам бор. Лекин шуни экиб қўйса, узум кўкариб турса, мусулмонларга манфаат борки, уни ғолибо мева сифатида ейди, деган гумон билан экса, тўғри бўлади. Демак, бу каби нарсаларни қилиш мумкин, манъ қилинмаган.

Бу ердаги хилоф шуки, имом Шотибий баён қилганларидек, зоҳирида жоизлик бор васийлаларнинг, уларни ишлатганда туҳмат кучайиб, манъ қилинадиган нарсага етадиган даражада бўлса, ишлатилишида хилоф бор. 

Мисол учун, байъул-айна ва байъул-ажал деган иккита байъ бор. Мана шу байълар тўғрисида хилофга тушилган. Байъул-айна дегани, бир савдо молини пулини кейин бериш шарти билан 10 дирҳамга сотади. Бир оз ўтгандан кейин сотувчининг ўзи харидордан шу нарсани 5 дирҳамни нақд бериб сотиб олади. Аслида бу ҳийла, харидор ундан 5 дирҳам қарз сўраб келган. «Мана 5 дирҳам, устига 5 қўшиб, 10 дирҳам қилиб қайтарасан» деса, очиқ-ойдин рибо бўлади, мумкин эмас. Кейин ҳийлага ўтади. «Пулим йўғ-у, мана буни мендан 10 сўмга олгин, пулини кейин берасан», дейди. У бу нарса 10 сўмга «сотиб олади», аслида эса, қарзга олган бўлади. «Энди шуни менга 5 сўмга сот» дейди. 5 сўмга сотади. Пул сўраб келган 10 сўм қарз бўлган ҳолда 5 сўмни қўлга олади. Мақсад шу эди. 5 сўм бериб туриб, 10 сўм қилиб олиш эди. Ҳийла қилиб савдо йўлини ишлатишди. Бу савдо, яъни байъул-ъайна савдоси мумкин эмас. Иккисининг орасидаги 5 сўм фарқ рибо бўлади. 

Жумҳур наздида, байъул-ъайна билан байъул-ажалнинг орасида фарқ йўқ. Лекин моликийлар икковининг орасини фарқлашган. Байъул-ажал, яъни муддатга деб сотилган нарсалар шундай бўладики, харидор сотиб олган нарсани сотган шахсга ёки унинг вакилига бир муддат ила сотади. Кейин қайта сотиб олаётганда бошқа нархда олади.

Байъул-айнанинг яна бир кўриниши қуйидагича: бир шахс бошқасига «Мана бу молни мендан 10 сўм нақд пулга бериб сотиб олгин, кейин мен уни сендан 12 сўмга оламан, дейди. Бу ерда ўз эгасига манфаат олиб келаётган қарзнинг маъноси бор. 

Байъул-айнада қарз беришни рибога айлантиришдан кўринишдагина қочилади. Рибодан чиқиш ниятида ҳийла ишлатилади, «Айна» дегани, «айни ўзи» дегани. «Менинг берадиган пулим йўғ-у, мана шуни берайин, сотиб пул қилиб оласан», дейди. 10 сўмга баҳолаб олади. Энди бу қарз сўраётганнинг мулки бўлди. Мол эгасидан 10 сўм қарз бўлди. Кейин мол эгаси «Шу нарсани менга сот», дейди. 5 сўмга баҳолашади. Моли айни ўзига қайтиб келди. Наригиси қўлига 5 сўм олди. Яна 5 сўм қўшиб берадиган бўлиб қолди. Айни рибонинг ўзи бўлиб қолди. Лекин орада мана бу нарса бориб келди, холос. Шуни байъул-айна дейилади. Мана шу ҳаром, мутлақо бўлмайди. Рибодан қочишга қилинган бу иш ҳийлаи шаръий ҳисобланади.


9 йил аввал 23862 fiqh.uz
Мавзуга оид мақолалар
МАҚОЛА: АҚИЙДА
Маккаи мукаррама мадрасаси
Ҳаммага маълумки, Макка Исломнинг асл ватани бўлиб, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам шу ерда туғилиб ўсганлар, Қуръони Карим дастлаб шу ерда нозил бўлган ва дийннинг аввалги ўн уч йилги босқичи ҳам шу ерда кечган давоми...
МАҚОЛА: АҚИЙДА
Усулул фиқҳ китоблари
Фиқҳ илмининг асоси бўлмиш «Усулул фиқҳ» муҳим илмлардан биридир. Фуқаҳолар мужтаҳидларнинг шариат аҳкомларини қай тарийқа истинбот этганларини мазкур илм орқали билиб оладилар. «Истинбот» сўзи давоми...
МАҚОЛА: АҚИЙДА
Фатво китоблари ва фатвога масъуллар
Араб тилида «фатво» сўзи «қийин саволга жавоб бе-риш» маъносини англатади.Шаръий истилоҳда эса, сўраган кишига далил асосида шаръий ҳукмни баён қилиб беришга «фатво» дейилади. Биринчи фатво давоми...
МАҚОЛА: АҚИЙДА
Ҳадис ва раъй мадрасалари
Ҳадис ва раъй мадрасалари ҳақидаги эски маълумотлардан ҳозирда кўп тарқалгани кишилар орасида бу борада нотўғри тушунча пайдо бўлишига олиб келган. Уларда айти-лишича, гўёки, ҳадис мадрасалари фиқҳий ижтиҳодни давоми...
9 йил аввал 5555 fiqh.uz
МАҚОЛА: АҚИЙДА
Ихтилофчи бемазҳаблар
Инсоф билан айтадиган бўлсак, ихтилоф билан ихтилофнинг фарқи бор. Одамлар орасида ихтилоф бўлиш турган гап. Жумладан, дийний матнларни англашда ҳам ихтилоф бор ва бу табиий ҳолат. Аммо табиий ихтилофлар яхши давоми...