Ижара китоби


وَلِلْمُؤْجِرِ طَلَبُ الْأُجْرَةِ لِلدَّارِ وَالْأَرْضِ لِكُلِّ يَوْمٍ، وَلِلدَّابَةِ لِكُلِّ مَرْحَلَةٍ، وَلِلْقِصَارَةِ وَالْخِيَاطَةِ إِذَا تَمَّتْ، وَلِلْخُبْزِ بَعْدَ إِخْرَاجِهِ مِنَ التَّنُّورِ، فَإِذَا احْتَرَقَ بَعْدَمَا أُخْرِجَ، فَلَهُ الْأَجْرُ، وَقَبْلَهُ لَا. وَلَا غُرْمَ فِيهِمَا. وَلِلطَّبْخِ بَعْدَ الْغَرْفِ، وَلِضَرْبِ اللَّبِنِ بَعْدَ إِقَامَتِهِ. وَيَحْبِسُ الْعَيْنَ لِلْأَجْرِ مَنْ خَلَطَ مِلْكَهُ بِهَا كَالصَّبَّاغِ، فَإِنْ حُبِسَ فَضَاعَ فَلَا غُرْمَ وَلَا أَجْرَ لَهُ، بِخِلَافِ الْجَمَّالِ. وَلِمَنْ أُطْلِقَ لَهُ الْعَمَلُ أَنْ يَسْتَعْمِلَ غَيْرَهُ، فَإِنْ قَيَّدَ بِيَدِهِ لَا. وَلِأَجِيرِ الْمَجِيءُ بِعِيَالِهِ، إِنْ مَاتَ بَعْضُهُمْ وَجَاءَ بِمَنْ بَقِيَ، أَجْرُهُ بِحِسَابِهِ. وَحَامِلُ كِتَابٍ أَوْ زَادٍ إِلَى زَيْدٍ بِأَجْرٍ، إِنْ رَدَّهُ لِمَوْتِهِ، لَا شَيْءَ لَهُوَصَحَّ اسْتِئْجَارُ دَارٍ أَوْ دُكَّانٍ بِلَا ذِكْرِ مَا يَعْمَلُ فِيهِ، وَلَهُ كُلُّ عَمَلٍ سِوَى مُوهِنِ الْبِنَاءِ. لَا اسْتِئْجَارُ أَرْضٍ حَتَّى يُسَمِّيَ مَا يُزْرَعُ أَوْ مَا يَعُمُّهُ، وَتَكُونَ الْأَرْضُ خَالِيَةً عَنِ الزِّرَاعَةِ. فَإِنِ اسْتَأْجَرَهَا لِلْبِنَاءِ، أَوِ الْغَرْسِ صَحَّ، وَإِذَا انْقَضَتِ الْمُدَّةُ سَلَّمَهَا فَارِغَةً، إِلَّا أَنْ يَغْرَمَ الْمُؤْجِرُ قِيمَتَهُ مَقْلُوعًا. وَيَتَمَلَّكَهُ بِلَا رِضَا الْمُسْتَأْجِرِ إِنْ نَقَصَ، وَإِلَّا فَبِرِضَاهُ، أَوْ يَرْضَى بِتَرْكِهِ فَيَكُونُ الْبِنَاءُ أَوِ الْغَرْسُ لِهَذَا، وَالْأَرْضُ لِهَذَا. وَالرَّطْبَةُ كَالشَّجَرَةِ، وَضَمِنَ الْحِصَّةَ بِالزِّيَادَةِ عَلَى حِمْلٍ ذُكِرَ إِنْ أَطَاقَتْ، وَكُلَّ الْقِيمَةِ إِنْ لَمْ تُطِقْ

Ижара – маълум нафни зиммадаги ёки муайян шунча эвазга сотишдир. Наф, агар узоқ бўлса ҳам муддатни зикр қилиш билан билинади. Лекин вақфда уч йилдан кўпи саҳиҳ эмас. Шунингдек, «Кийимни бўяш», деб ишни зикр қилиш, «Мана буни фалон ерга кўтариб олиб бориш», деб ишора қилиш билан ҳам наф билинади. 

Ақд – келишиш билангина ижара ҳақини бериш вожиб бўлмайди. Балки уни ўзи эрта бериши билан ёки эрта беришни шарт қилиш билан, ёки нафни тўла олгандан кейин, ёхуд ундан фойдаланиш имконига эга бўлганидан кейингина бўлади. 

Бас, ҳовлини қабул қилиб олиши билан, агар унда яшамаса ҳам ижара бериш вожиб бўлади. 

Уни ғасб қилиш – куч билан тортиб олиш туфайли фойланишдан маҳрум бўлиш миқдорига қараб ижара ҳаққи соқит бўлади. Ижара берувчи ҳовли ва ер ижара ҳақини ҳар кунига, уловникини ҳар бекатда, бичиш ва тикишникини тамом бўлганидан кейин талаб қилади.

(Новвой) нонникини тандирдан чиқарганидан кейин талаб қилади. Агар чиқарганидан кейин куйса, ҳақини олади, олдин куйса, олмайди. Икки ҳолатда ҳам жарима тўламайди.

Маросимга таом пиширган (кимса) идишларга солганидан кейин, ғишт уришга келишган (уста) уларни уриб битирганидан кейин ҳақ талаб қилади. 

Ким ўз мулкини бўёқчига ўхшаб иш берувчининг мулкига аралаштирган бўлса, иш ҳақини олгунича уни бермаслиги мумкин. 

Бермай турганда ҳалиги нарса ҳалокатга учраса, жарима ҳам, иш ҳақи ҳам йўқ. Ҳаммолга ўхшаганларда бунинг акси бўлади. Иш бажариши умумий тарзда талаб қилинган шахс ўзидан бошқани ишлатиши мумкин. Агар «Ўз қўлинг билан», деб таъкидлаган бўлса, мумкин эмас. Бировнинг аҳли аёлини олиб келишга ёлланган киши уларнинг баъзилари вафот этган бўлиб, қолганларини олиб келса, ҳисобига қараб ҳақ олади. Зайдга китоб ёки таъминот олиб боришга ёлланган киши унинг вафоти туфайли қайтариб келса, унга ҳеч нарса берилмайди. Ҳовли ва дўконни унда нима қилинишини айтмай ижарага олиш жоиз. Ижарага олувчи бинога зарар етказадиган ишлардан бошқа хоҳлаган нарсани қилса бўлади.

Ерни унга нима экилишини ёки умумий фойдаланиш учун эканини айтмай ва ер зироатдан холи бўлмай туриб ижарага олинмайди. 

Агар ерни бино қуриш ёки дарахт экиш учун ижарага олса, жоиз бўлади. Муддат тугаганда уни бўш ҳолда топширади. Лекин ижарага берувчи ердан ажратилган ҳолдаги қийматини тўласа, мустасно.

(Дарахтни кўчириш, бинони бузиш) ерга нуқсон етказадиган бўлса, ижарага олувчининг розилигисиз, етказмайдиган бўлса, розилиги ила  унга эга бўлади. 

Ёки ижарага берувчи бино ва дарахтни қолдиришга рози бўлади. Шунда бино ва дарахт ижарага олувчига, ер ижарага берувчига бўлади. Сабзавотлар ҳам дарахт кабидир.

Зикр қилинган юкдан зиёда қилинганда ҳайвон кўтара оладиган бўлса, ҳиссасига, кўтара олмайдиган бўлса, қийматнинг барчасига зомин бўлади. 

«Ижара» сўзи луғатда «эваз» ва «савоб» деган маъноларни англатади. Қилинган нарсага бериладиган мукофотнинг «ажр» деб аталиши ҳам шундан.

Шариат истилоҳида эса:

Ижара – маълум нафни зиммадаги ёки муайян шунча эвазга сотишдир. 

Ижаранинг шариатга киритилишига Қуръон, Суннат ва ижмоъдан далиллар бор. Аллоҳ таоло Талоқ сурасида: 

 فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأْتَمِرُوا بَيْنَكُم بِمَعْرُوفٍ  

«Агар сизга (фарзандни) эмизиб берсалар, ҳақларини беринглар, ўзаро маъруф билан маслаҳат қилинглар», деган (6-оят).

Агар аёл талоқ қилган эридан бўлган фарзандни эмизса, хоҳласа, эмизгани учун ҳақ олади. Бу ҳақнинг қанча бўлиши «ўзаро маъруф билан маслаҳат қилинглар», деган амрга биноан келишилади.

Аллоҳ таоло Қасас сурасида: 

 قَالَتْ إِحْدَاهُمَا يَا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ۝ قَالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلَى أَن تَأْجُرَنِي ثَمَانِيَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِندِكَ وَمَا أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ سَتَجِدُنِي إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّالِحِينَ۝  

«Икки(қиз)дан бири: «Эй отажон, уни ишга ёллаб ол. Чунки ишга ёлланадиган энг яхши кимса кучли ва ишончли кимсадир», деди.

У: «Менга саккиз йил ишлаб беришинг шарти билан шу икки қизимдан бирини сенга никоҳлаб бермоқчиман, агар ўн йилни тамомласанг, бу сенинг ишинг. Мен эса сенга машаққат қилишни истамасман. Иншааллоҳ, менинг солиҳ кишилардан эканимни кўрасан», деди», деган (26-27-оятлар).

Бу оятда биз «ишга ёллаб олиш» деб таржима қилган жумла араб тилида «ижара» маъносида ифода этилган.

Ижарага Суннатдан далил: 

أَنَّ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا زَوْجَ النَّبِيِّ صَلَي الله عَلَيْهِ وَسَلَّم قَالَتْ: وَاسْتَأْجَرَ رَسُولُ اللهِ صَلَي الله عَلَيْهِ وَسَلَّم وَأَبُو بَكْرٍ رَجُلًا مِنْ بَنِي الدِّيلِ، هَادِيًا خِرِّيتًا، وَهْوَ عَلَى دِينِ كُفَّارِ قُرَيْشٍ، فَدَفَعَا إِلَيْهِ رَاحِلَتَيْهِمَا، وَوَاعَدَاهُ غَارَ ثَوْرٍ بَعْدَ ثَلَاثِ لَيَالٍ بِرَاحِلَتَيْهِمَا صُبْحَ ثَلَاثٍ  

Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг жуфти ҳалоллари Оиша розияллоҳу анҳо айтади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва Абу Бакр Бану Диллик бир хирритни – йўл бошловчини ёлладилар. У Қурайш кофирларининг динида эди. Икковлари унга уловларини беришди ва уч кечадан кейин, учинчи кечанинг тонгида Савр ғорига уловлари билан (келишга) ваъдалашишди».

Бухорий ривоят қилган.

Ушбу ривоятда зикр қилинаётган ва Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалам ҳамда Абу Бакр розияллоҳу анҳуга ҳижрат сафарларида ижарага йўл бошловчи бўлган кишининг исми Абдуллоҳ ибн Урайқит эди. 

Кофир одамни ҳам ижарага ишга олиш мумкинлигини ушбу ҳадисдан билиб оламиз. Шунингдек, мусулмон одам кофирнинг қўлида ишлаши ҳам жоиз.

Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам қон олдириб, қон олувчига ажрини (ҳақини) берганлари ва Аллоҳ юборган пайғамбарларнинг кўпчилиги қўй боққанликлари ҳақидаги ҳадислар кўп. Яъни Пайғамбар алайҳиссаломнинг ўзлари ҳам ижарачи – ёлланма ишчи хизматидан фойдаланганлар ва пайғамбарларнинг жуда кўпчилиги ижарачи – ёлланма ишчи сифатида подачилик қилганлари маълум.

Ижарага Ислом уммати ўзининг дастлабки кунларидан бошлаб ҳозиргача ижмоъ қилиб келмоқда. Чунки кишилар баъзи нарсаларни мулк қилиб олишга муҳтож бўлганларидек, манфаатларни алмашишга ҳам муҳтождирлар. Биров бир нарсани ижарага қўйиб манфаат олмоқчи бўлса, бошқа одам бировнинг нарсасини ижарага олиб манфаат кўришга муҳтож.

Бошқа молиявий ва манфаат муаммолари каби ижарада ҳам шаръий далиллар, оят-ҳадислардан олинган қонун-қоидалар бор.

Ижарада ижара қўювчи, ижара олувчи, ийжоб ва қабул (ўзаро келишув) ва ажр(ҳақ)лардан иборат рукнлар бор. 

Ҳанафий мазҳабида: «Ижаранинг рукни ийжоб ва қабул, холос», дейилган. Бу ақд «ижара» ва «кира» лафзлари ва улардан олинган бошқа сўзлар билан тузилади.

Ижара тўғри, ҳалол-пок бўлиши учун унда бир қанча шартлар мавжуд бўлиши лозим.

I. Ижарада иштирок этувчи тарафларда мавжуд бўлиши лозим шартлар:

1. Ижара ақдини тузувчи оқил бўлиши керак. 

Мажнун ва ақли тўлишмаган ёш боланинг тузган ижара ақди ўтмайди.

2. Ҳанбалий ва шофеъий мазҳаблари: «Балоғатга етган бўлиши ҳам шарт», деганлар. 

Ҳанафий мазҳабида: «Ёш болага ўз мулкида тасарруф қилишга изн берилган бўлса, унинг тузган ижара ақди ҳам жоиз. Бўлмаса, валийсининг рухсатига боғлиқ бўлади», дейилган.

II. Ижаранинг татбиқ бўлиш шартлари:

1. Тузилган ижара ақди амалга ошиши учун ижара тузувчи манфаатга молик бўлиши керак. Масалан, у ўз мулкидаги уйни ижарага қўя олади.

2. Ижара ақди тузувчи моликнинг валийcи бўлиши керак. Яъни масалан, молик кичкина бола бўлса, унинг молига боғлиқ ижарани унинг валийcи қилади.

Бундан бошқалар ижара ақдини туза олмайдилар. Масалан, бир одам ўз мулки бўлмаган нарсани ижарага қўя олмайди. Шунингдек, ўғри ўзи ўғирлаган, золим ўзи тортиб олган нарсаларини ижарага қўйсалар ҳам, шаръан амалга ошмайдиган ақд бўлади.

 


Мавзуга оид мақолалар
МАҚОЛА: АҚИЙДА
Эгалик билан якунланувчи ижара(такрор)
Ижара битимининг ушбу тури Англияда 1846 йил “Hirе Purchase” (ижаравий савдо-сотиқ) номи билан пайдо бўлган. Кейинчалик 1953 йилга келиб Америкада лизинг (Leasing) кўринишида, 1962 йилда эса Францияда кредит гарови (Credit bail) шаклида давоми...
7 йил аввал 8155 fiqh.uz
МАҚОЛА: АҚИЙДА
Ижаранинг саҳиҳлиги шартлари
I. Ижарага оид шарт: Бевосита ижарага оид фақат битта шарт бор – ийжоб ва қабул, яъни икки томоннинг розилиги. II. Ижара давоми...
МАҚОЛА: АҚИЙДА
Ижарани бузадиган нарсалар ҳақида
   يُفْسِدُهَا شُرُوطٌ تُفْسِدُ الْبَيْعَ. فَيَجِبُ أَجْرُ الْمِثْلِ لَا يُزَادُ عَلَى الْمُسَمَّى وَصَحَّ إِجَارَةُ دَارٍ كُلَّ شَهْرٍ بِكَذَا، بِلَا بَيَانِ الْمُدَّةِ فِي давоми...
МАҚОЛА: АҚИЙДА
Ибодат ва маъсиятларга ижара олиш
وَلَا تَصِحُّ لِلْعِبَادَاتِ: كَالْأَذَانِ وَالْإِمَامَةِ وَتَعْلِيمِ الْقُرْآنِ. وَيُفْتَى الْيَوْمَ بِصِحَّتِهَا  Азон айтиш, имомгарчилик қилиш ва Қуръон таълими давоми...