Савол: Музораба битми тугатилмасдан аввал фойдани тақсим қилиш жоизми?
Жавоб: Музораба битми бекор қилинишидан аввад фойдани тақсим қилиш аслида жоиз эмас. Лекин тақсим қилиб олган бўлсалар бу қарз каби бўлиб туради.
Мабодо музораба моли ҳалокатга дучор бўлса, олинган фойдалар ортга қайтарилади. Чунки, сармоя сармоя эгасига тўлиқ қайтиб келишидан аввал фойда кўрган ёки кўрмаганлиги маълум бўлмайди. Шунинг учун музораба битми ўз ҳолича давом этиб, фойдани маълум бир муддатда бўлишиб турган бўлсалар кейин молнинг баъзиси ёки ҳаммаси ҳалокатга дучор бўлса, музораба битми тузилгандан бери кўрилган фойданинг барчаси ортга қайтарилади. Токи, сармоя эгаси сармоясини тўлиқ зарарини қопласин. Чунки, сармоя эгаси сармоясини тўлиқ қўлга олмагунича фойдани тақсими дуруст эмас эди. Гўёки, ўртадан қарз олишиб тургандай бўлдилар. 

وَإِنْ كَانَا يَقْتَسِمَانِ الرِّبْحَ وَالْمُضَارَبَةُ بِحَالِهَا ثُمَّ هَلَكَ الْمَالُ بَعْضُهُ أَوْ كُلُّهُ تَرَادَّا الرِّبْحَ حَتَّى يَسْتَوْفِيَ رَبُّ الْمَالِ رَأْسَ الْمَالِ لِأَنَّ قِسْمَةَ الرِّبْحِ لَا تَصِحُّ قَبْلَ اسْتِيفَاءِ رَأْسِ الْمَالِ لِأَنَّهُ هُوَ الْأَصْلُ وَهَذَا بِنَاءٌ عَلَيْهِ وَتَبَعٌ لَهُ، فَإِذَا هَلَكَ مَا فِي يَدِ الْمُضَارِبِ أَمَانَةً تَبَيَّنَ أَنَّ مَا اسْتَوْفَيَاهُ مِنْ رَأْسِ الْمَالِ، فَيَضْمَنُ الْمُضَارِبُ مَا اسْتَوْفَاهُ لِأَنَّهُ أَخَذَهُ لِنَفْسِهِ وَمَا أَخَذَهُ رَبُّ الْمَالِ مَحْسُوبٌ مِنْ رَأْسِ مَالِهِوَإِذَا اسْتَوْفَى رَأْسَ الْمَالِ، فَإِنْ فَضَلَ شَيْءٌ كَانَ بَيْنَهُمَا لِأَنَّهُ رِبْحٌ وَإِنْ نَقَصَ فَلَا ضَمَانَ عَلَى الْمُضَارِبِ

“Музораба битми тугатилмай томонлар фойдани ўртада бўлишиб олсалар. Сўнг молнинг баъзиси ёки барчаси ҳалокатга учраса сармоя эгаси сармоясини қайтариб олишлиги учун олинган фойдалар ортга қайтарилади. Чунки, сармоя тўлиқ қайтариб олинмагунича фойданинг тақсими жоиз эмас. Сармоя асл фойда унга тобе бўлгани учун. Музорибнинг қўлидаги нарса талофатга учраса, фойда деб бўлишиб олганлари сармоядан эканлиги ошкор бўлади. Музориб сармоядан ўзига деб олган нарсасини қайтаради. Сармоя эгаси олган нарса эса, сармоядан деб ҳисоб қилинади. Фойдалар ортга қайтарилиб сармоя тўлиқ қопланса, ортгани икковлари ўртасидаги фойда ҳисобланади. Агар қайтарилган фойдалар сармояни қоплай олмаса, музориб тўламайди” (Иноя шарҳул ҳидоя). 

Музораба битмида зарар кўрилса, музориб тўламайди деган нарса, қачонки сармоя эгаси сармоясини тўли қайтариб олса, фойдалар бўлинса, қайтадан янги битм тузилгандан кейин зарар кўрилса ёки биринчи музораба битмини тузишда фойда кўрмай зарарга учралса бўлади.

Ширкат билан музорабани жамлаш

Савол: Ширкат билан музорабани жамлаган суратда иккисини фойдасини бир қилиб, маълум бир нисбатга келишиш жоизми? Масалан, бир киши бошқасига юз минг шериклик тарзда ва юз минг музораба тарзида маблағ бериб иккисидан кўрилган фойдани қириқ фоизини берасан дейиши жоизми?
Жавоб: Музориб, яъни сармояни айлантирувчи сармоя эгаси билан шерик бўлиши учун у ҳам ўртга маблағ тиккан бўлиши керак бўлади. Бу суратда икки юзминг берган сармоя эгаси музорибга сармоя тикишга ижозат берган ҳисобланади ва бу суратда икки юз минг сармоя бераётган кишининг фойдадаги ҳиссаси сармоясини нисбатидан ошмаслиги керак. Масалан, икки юз минг бериб фойдадан қириқ фоизига келишган бўлса, унинг тиккан икки юзминги ҳам ширкат молини қириқ фоизини ташкил қилган бўлиши керак. Музориб сармояни олтмиш фоизини тиккан бўлиши керак. Чунки, ишламасликни шарт қилиш ҳолатида сармоя эгаси сармоядаги ҳиссасидан зиёда миқдорда фойда олиши жоиз эмас. 

خلط الف المضاربة بالف من ماله قبل الشراء جاز

“Иш юритувчи музориб музораба молининг минг дирҳамига бирор нарса сотиб олишдан аввал ўзининг молидан минг дирҳамни қўшиб кейин сотиб олса, жоиз бўлади” (Бадоиъ саноиъ. Саъийд матбааси). 

Томонлар ўртага маълум бир маблағ тикиб ширкат қилишлари ва музорабадан фарқи
Савол: Икки киши ширкат битмини тузиб, иш юритмайдиган киши томонидан беш юз минг, иш юритадагиан киши томонидан икки юз минг ўртага маблағ тикилса, фойда эса, элликка-элик деб тақсим қилишга келишишлари жоизми ва бу келишувнинг музорабадан нима фарқи бор?
Жавоб: Бу келишув жоиз. Чунки, иш юритувчи оз дастмоя тиккан бўлсада, иш юритганлиги туфайли ҳам маълум бир фойдага эга бўлади. Чунки, фойдага эга бўлиш ҳаққи сармоя, иш юритиш, тўловни зиммасига олиш билан бўалди. Бу суратда иш юритувчи сармоя ҳам тикмоқда, иш ҳам юритаяпти. Шериги эса, фақат сармоя тикаяпти. Бу ширкатнинг музорабадан фарқи шуки, зарар кўрилган суратда, иш юритувчи икки юзминг, шериги эса беш юз минг зиён кўради.

الوضيعة على المال، والربح على ما اصطلحوا عليه

“Зиён молгадир. Фойда эса, келишувга кўрадир” (Аҳкому ширкатул музораба).