Қарздор қарзни тўлаш муддати келишидан олдин вафот этиб қолса, қарз насиялигича қоладими ёки нақд бериш керак бўладими?
Ҳақдор меросхўрлардан қарзни нақд тўлашларини талаб қила оладими?
Бу борада фақиҳлардан турли қавллар нақл қилинган. Ҳанафий, шофиий, моликий ва жумҳур фақиҳлар мазҳабига биноан қарздор вафот этиши билан насия қарзни нақд адо қилиш вожиб бўлади. Имом Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳдан бир ривоятда шундай нақл қилинган. Лекин, ҳанбалия мазҳабининг мухтор қавлига биноан қарздорнинг меросхўрлари қарзни тўлашга кафил бўлишиб, ҳақдорни тинчлантира олсалар, қарзни аввалги ҳолида насия тарзда адо қилишлари мумкин. Бу ҳақда Ибн Қудома раҳматуллоҳи алайҳ шундай деганлар:

فأما إن مات وعليه ديون مؤجلة فهل تحل بالموت فيه روايتان إحداهما: لا تحل إذا وثق الورثة وهو قول ابن سيرين وعبيد الله بن الحسن وإسحاق وأبي عبيد وقال طاوس وأبو بكر بن محمد بن الزهري وسعيد بن إبراهيم: الدين إلى أجله وحكي ذلك عن الحسن والرواية الأخرى: أنه يحل بالموت وبه قال الشعبي والنخعي وسوار ومالك والثوري والشافعي وأصحاب الرأي لأنه لا يخلو إما أن يبقى في ذمة الميت أو الورثة أو يتعلق بالمال لا يجوز بقاؤه في ذمة الميت لخرابها وتعذر مطالبته بها ولا ذمة الورثة لأنهم لم يلتزموها ولا رضي صاحب الدين بذممهم وهي مختلفة متباينة ولا يجوز تعليقه على الأعيان وتأجيله لأنه ضرر بالميت وصاحب الدين ولا نفع للورثة فيه أما الميت فلأن النبي صلى الله عليه و سلم قال: الميت مرتهن بدينه حتى يقضى عنه وأما صاحبه فيتأخر حقه وقد تتلف العين فيسقط حقه وأما الورثة فإنهم لا ينتفعون بالأعيان ولا يتصرفون فيها وإن حصلت لهم منفعة فلا يسقط حظ الميت وصاحب الدين لمنفعة لهم.
(Муғний).

Ушбу иборадан кейин ибн Қудома раҳматуллоҳи алайҳ меросхўрлар гаров билан қўллаб қувватлаб қўйишлари шарти билан узоқ муддатга берилган қарз қарз олувчи вафот этгандан кейин қандай бўлса, шундайлигича қолади, деган кишиларнинг сўзларини таржиҳ қилиб, уларнинг далилларини келтирганлар. Ҳанафия мазҳабига биноан қарздор вафот этгандан кейин қарзни тезда адо қилиш вожиб бўлади. Лекин, ҳанафий мазҳабининг кейинги олимлари унга фатво бермаганлар. Чунки, юқорида баён қилиб ўтилганидек насия муробаҳада баҳонинг бир ҳиссаси муддатнинг эвазига бўлади. Шунинг учун харидор “вафот этган харидор”нинг маросидан нархни ҳаммасини нақд беришга ҳукм қилинса, нархнинг беришлик муддати етиб келмаган ҳиссаси эвазсиз берилган бўлиб қолади. Бундай ҳолатда харидор зиён кўриб қолади. Чунки, харидор нархни насия тарзда, муддати етиб келганидан кейин беришга рози бўлган, нақдда эмас. Шунинг учун кейинги ҳанафий мазҳаби олимлари айрим сабабларга кўра муддат эвазига белгиланган нархни нақд беришга тўғри келса, молни тан нархи ва тан нархнинг устига қўйилган фойдани ўтган муддатдагисини олиб, муддати етиб келмаганини кечибюборади  деганлар. “Муробаҳаи муажжала” масаласи борасида “Дуррул мухтор”дан қуйидаги ибора нақл қилинган:

قَضَى الْمَدْيُونُ الدِّينَ الْمُؤَجَّلَ قَبْلَ الْحُلُولِ أَوْ مَاتَ فَحَلَّ بِمَوْتِهِ فَأَخَذَ مِنْ تَرِكَتِهِ لَا يَأْخُذُ مِنْ الْمُرَابَحَةِ الَّتِي جَرَتْ بَيْنَهُمَا إلَّا بِقَدْرِ مَا مَضَى مِنْ الْأَيَّامِ وَهُوَ جَوَابُ الْمُتَأَخِّرِينَ قُنْيَةٌ وَبِهِ أَفْتَى الْمَرْحُومُ أَبُو السُّعُودِ أَفَنْدِي مُفْتِي الرُّومِ وَعَلَّلَهُ بِالرِّفْقِ لِلْجَانِبَيْنِ
(Дуррул мухтор).

Ушбу ибора остида Ибн Обидийн раҳматуллоҳи алайҳ шундай деганлар:

صُورَتُهُ اشْتَرَى شَيْئًا بِعَشَرَةٍ نَقْدًا وَبَاعَهُ لِآخَرَ بِعِشْرِينَ إلَى أَجَلٍ هُوَ عَشَرَةُ أَشْهُرٍ، فَإِذَا قَضَاهُ بَعْدَ تَمَامِ خَمْسَةٍ أَوْ مَاتَ بَعْدَهَا يَأْخُذُ خَمْسَةً، وَيَتْرُكُ خَمْسَةً
(Роддул муҳтор)

Қарздор вафот этишига зиммасидаги қарзларни тезлик билан адо қилиш вожиб бўлади. Лекин, “тақсит савдоси” билан “насия муробаҳа”да муддат эвазида баҳо туради. Агар бу иккисида ҳам “тезда адо қилиш вожиб бўлади”, деган қавл олинса, қарздорнинг меросхўрларига зиён бўлади. Шунинг учун мазкур икки қавлдан бирини ихтиёр қилиш керак, яъни кейинги фақиҳлар қавлига биноан ҳали муддати етиб келмаган кунлар муқобилидаги баҳони тарк қилиниб, меросхўрлар ўтган муддат муқобилидаги баҳони тўлайдилар ёки ҳанбалия мазҳабидаги қавл олиниб, бир муддатга берилган қарз, қарздор вафотидан кейин ҳам ўша ҳолича қолади, дейилади. Лекин, буни шарти, меросхўрлар қарзни бирор нарсани гаров қўйишиб мустаҳкамлаб қўйишлари лозим. Айни шу масалада, ҳанбалийларнинг ушбу қавлларини ихтиёр қилиш яхшироқ бўлса керак. Чунки, муддатни ихтилофли бўлиши сабабидан баҳода иккиланиш юзага келади, натижада сувратан судхўрликка ўхшаб қолади. Ҳанбалия мазҳаби қавлида эса, баҳода иккиланиш юзага келмайди.
Валлоҳу субҳанаҳу ватаала аъламу.

Масалан : Зайд Амрдан 10.000ли мошинани тақсит савдоси ила устига 4.000 фойда қўйиб бир йил муддатда бўлиб бериш шарти билан сотди. Орадан олти ойдан сўнг Зайд вафот қилса Амр зайднинг меросхўрларидан мошинани бир йилда тўлаш керак бўлган қийматини талаб қилишга ҳаққи бор. Лекин, ҳанафий уламоларининг мутааххирлари мошинанинг 10.000 тан тархи ва устига фойда қилиб қўйган 4.000ни олти ойда бериладиган бўлагини олиб, қолган олти ойлигини кечиб юбориши керак” деб фатво берганлар. Ҳанбалий мазҳаби уламолари эса “Савдо ўз ҳолича қолиб, қарз меросхўрларнинг зиммасига юклатилади. Лекин, меросхўрлар қарзни эвазига бирор нарсани гаровга қўйишилари шарт” деганлар.