Савол: Ҳарфана ошида ошно-оғойнилар ўртада турли нарсалар сотиб оладилар. Лекин, истеъмол қилишда бири иккинчисидан кам-кўп ейиши мумкин. Бундай ҳолатда нима қилинади?
Жавоб: Агар ўртада тўпланган маблағга турли нарса сотиб олсалар ва ундан бири кам, иккинчиси кўп еса ўша унинг ҳиссаси бўлади ва жинс турли бўлгани учун жоиз бўлади.
لَمْ يَرَ الْمُسْلِمُونَ فِي النَّهْدِ بَأْسًا أَنْ يَأْكُلَ هَذَا بَعْضًا وَهَذَا بَعْضًا
“Мусулмонлар ҳарфанада баъзиси бундан ва баъзиси бошқа нарсадан истеъмол қилишларида ҳеч қандай зиён йўқ, деб билганлар” (Имом Бухорий). Агар ўртада сотиб олинган таом бир хил жинсда бўлса, ўртада тенг тақсим қилиш лозим бўлади. Чунки, жинс бир хил бўлиб қолди. Бу масала ўртада сўйилган қурбонлик гўштига қиёс қилинади. Чунки, қурбонлик гўшти калла-почасиз шериклар ўртасида тақсим қилинса, жинс бир бўлгани учун тенг тақсим қилиш лозим бўлади. Агар калла-поча билан тақсим қилинса, бирига оз ва бошқасига кўп бўлиши мумкин. Чунки, калла-поча гўшт жинсидан ўзга ҳисобланади. Шериклар ўртага пул ташлаб бир хил таом сотиб олиб, ейишда ҳар хил бўлсалар ҳам зарари йўқ. Чунки, ёнига қўшилган нон ва чойлар ҳам гўштга қўшилган калла-поча каби бўлиб кетади. Асосан ҳалпаналарда ўртага пул йиғиб полов тайёрланади ва унга кетадиган турли масаллиқлар турли жинсда бўлгани учун пул тиккан шерикларнинг бири оз, бошқаси кўп ейиши жоиздир.
Сармоядор маблағни ҳам фойдани ҳам тайин қилиб қўйиши
Савол: Бир киши томонидан маблағ иккинчи томондан меҳнат қилиш тарзига кўра шерикчилик қилинса ва маблағ эгаси фойда кўрсак ҳам, зиён кўрсак ҳам тушган фойда ёки зиённи ўттиз фоизи менга бўлади дейиши жоизми?
Жавоб: Агар иш юритувчи фақат меҳнат қилса, ўртага сармоя тикмаса, зарар кўрилган суратда, уни зиммасига ҳеч қандай зарар юклатилмайди. Чунки, бундай битмни дуруст бўлиши учун фойдадаги ҳиссалар белгиланиб, зарар суратида зарарнинг барчаси сармоядор зиммасига бўлади. Бундай шартга кўра тузилган битмда шарт, яъни зарарни меҳнат қилувчи бўйнига юклатилиши бекор бўлиб, фойда келишилган миқдорга кўра тақсим қилинади.
وَيَبْطُلُ الشَّرْطُ كَشَرْطِ الْوَضِيعَةِ عَلَى الْمُضَارِبِ
“Музориб (иш юритувчи)нинг зиммасига зарарни шарт қилиш шарти бекор саналади” (Табйийнул ҳақоиқ).
وَشَرْطُ الْوَضِيعَةِ شَرْطٌ زَائِدٌ لَا يُوجِبُ قَطْعَ الشَّرِكَةِ فِي الرِّبْحِ وَلَا الْجَهَالَةَ فِيهِ فَلَا يَكُونُ مُفْسِدًا وَتَكُونُ الْوَضِيعَةُ وَهُوَ الْخُسْرَانُ عَلَى رَبِّ الْمَالِ ؛ لِأَنَّ مَا فَاتَ جُزْءٌ مِنْ الْمَالِ بِالْهَلَاكِ يَلْزَمُ صَاحِبَ الْمَالِ دُونَ غَيْرِهِ وَالْمُضَارِبُ أَمِينٌ فِيهِ.
“Музорибни зиммасига зарарни шарт қилиш ортиқча шарт ҳисобланиб, сармоя эгаси билан музорибнинг ўртасида фойдада шерик бўлишни бекор қилмайди ва фойдадаги ноаниқликни ҳам келтириб чиқармайди. Шунинг учун ҳам бу шарт музораба битмини фасод қилувчи бўлмайди ва зарар кўрилган суратда зарар мол эгасининг зиммасига бўлади. Чунки, кўрилган зарар молдан бир бўлак бўлиб, зарар кўрилган суратда мол эгасининг зиммасига юклатилинади. Музориб эса, қўлидаги мол борасида омонатдор шахс саналади” (Табйийнул ҳақоиқ).
عَنْ عَلِيٍّ عَلَيْهِ السَّلامُ عِنْدَ عَبْدِ الرَّزَّاقِ أَنَّهُ قَالَ: فِي الْمُضَارَبَةِ الْوَضِيعَةُ عَلَى الْمَالِ وَالرِّبْحُ عَلَى مَا اصْطَلَحُوا عَلَيْهِ .
Али розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
“Музорабада зарар мол(эгасининг зиммаси)га бўлиб, фойда келишувга биноан бўлади” (Мусаннафу Абдурраззоқ, Канзул уммол).
Агар иш юритувчи иш юритиш билан биргаликда сармоя ҳам тиккан бўлса, фойда келишувга биноан бўлади, зарар кўрилган суратда эса, ҳар бирини тиккан сармоясига қараб бўлади. Масалан, бутун сармояни ҳисоблаб чиққанда иш юритувчининг сармояси ўн фоизни қўшимча сармоя киритувчининг сармояси тўқсон фоизни ташкил қилса, иш юритувчи зарарни ўн фозини, қўшимча сармоя киритувчи зарарни тўқсон фоизини қоплайди.
الخسران في الشركة على كل واحد منهما بقدر ماله فإن كان متساويا في القدر فالخسران بينهما نصفين وإن كان أثلاثا فالوضيعة أثلاثا قال شيخنا : لا نعلم في ذلك خلافا وبه يقول ابو حنيفة و الشافعي وغيرهما
“Ширкатдаги зиён томонларнинг молини миқдорига кўра бўлади. Агар мол миқдорда тенг бўлса, зиён ҳам тенг бўлади. Агар мол учдан бирга тўғри келса, зиён ҳам учдан бир бўлади. Шайхимиз, биз бу борада ихтилоф қилинганини билмаймиз деган. Абу Ҳанифа, Шифий раҳматуллоҳи алайҳлар шунга ҳукм қилганлар” (Муғний).
Маълум бир маблағга фойда етгунича шерик бўлишни шарт қилиш
Савол: Маълум бир маблағга эга бўлмагунимизча музорабани бекор қилмаслик шарти билан музораба битмини тузса бўладими?
Жавоб: Музорабани вақт билан белгилаш мумкин. Лекин, бу шарт менинг наздимда жоиз эмас, деб ўйлайман. Чунки, чекланмаган муддатга музорибни банд қилиб қўйишга ўхшайди. Бунда сармоя эгасига фойда келтиришни зиммадорлиги ётади.
وَأَمَّا صِفَةُ هَذَا الْعَقْدِ فَهُوَ أَنَّهُ عَقْدٌ غَيْرُ لَازِمٍ، وَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا أَعْنِي رَبَّ الْمَالِ وَالْمُضَارِبَ الْفَسْخُ، لَكِنْ عِنْدَ وُجُودِ شَرْطِهِ، وَهُوَ عِلْمُ صَاحِبِهِ
“Бу битмнинг сифати шуки, у лозим бўлмаган битмдир. Томонлардан ҳар бири, яъни сармоя эгаси ҳамда музорибга битмни (хоҳлаган вақтида) бекор қилиш ихтиёри бордир. Лекин, бекор қилиш шарти топилган вақтда. У шарт шериги бу ҳақда билган бўлиши керак” (Бадоиъус саноиъ).
Музориб қўлидаги барча молни сармоя эгасига топшириш шарти
Савол: Музорабани бекор қилинганда музорибнинг қўлидаги барча молни сармоя эгасига топшириш шарти билан музораба битмини тузса бўладими?
Жавоб: Музораба битми бекор бўлганда сармоя нақд пул шаклида бўлса, фойдалар бўлингач музориб сармоя эгасига қайтариши зарур. Тавар шаклида бўлса, сармоя эгаси таварни сотиб олиши жоиз. Сотиб олиш жараёнида қанча фойда тушса, музориб билан ўша фойдани бўлишишлари вожиб. Музорабани бекор қилиш вақтида тавар шаклидаги молни барчасини сармоя эгасига беришни шарт қилиш жоиз эмас. Чунки, бу ўринда тавар ва унинг фойдаси ҳам сармоя эгасига бўлишига тўғри келиб қолади ва музориб унинг фойдасидан улушсиз қолади.
إذَا بَاعَ رَبُّ الْمَالِ مَالَ الْمُضَارَبَةِ مِنْ الْمُضَارِبِ أَوْ بَاعَهُ الْمُضَارِبُ مِنْ رَبِّ الْمَالِ فَهُوَ جَائِزٌ سَوَاءٌ كَانَ فِي الْمَالِ فَضْلٌ عَلَى رَأْسِ الْمَالِ أَوْ لَمْ يَكُنْ
“Сармоя эгаси музораба молини музорибга сотиши, ёки музориб сармоя эгасига сотиши жоиздир. Дастмоядан ортиқча фойда кўрилган бўлсин ёки кўрилмаган бўлсин” (Фатвои ҳиндия).
